Gaiak
Araratetik Aralarko larreetara
Euskaldunak eta armeniarrak anai-arrebak direla esatera ausartzen naiz, edo gutxienez lehengusu-anai-arrebak, edo, nahi izanez gero, ahaideak, gutxi gorabehera urrunekoak. Kantinela hau ez da berria, etengabe errepikatzen da, modu batera edo bestera, baina gero eta datu gehiago eta ikerketa gehiago ditugu horri buruz, Vahan Sarkisian adituak egindakoa kasu. Duela gutxi Armenian liburu bat argitaratu dute, Armenian Origins of Basque, gure kultur taldeen arreta apur bat mereziko lukeena. Vahan A. Setyan autoreak dio ukaezina dela harreman hori (undeniable), eta nik berretsi egiten dut toponimian oinarritutako nire ezagutza mugatuekin. Armenian Araz ibaia aurkitzen dugu, ibai nagusia, eta Euskal Herrian ibai asko ditugu: araz, aratz, aratz-erreka, araxes, etab. Aldea da guk, egungo hizkuntzatik, araz edo aratz hitzak garbia, garbia, orbangabea esan nahi duela badakigula. Haiek ezin dute hori egin, ibai hori izendatzeko erabili zuten hizkuntza eta mendiak galdu zituztelako, hala nola Aragats (Ara-gaitz), Ara, Ararat, etab. Bide batez: ARA partikula funtsezkoa da hamaika hitzetan eta bidaia zoragarri hau egiteko erabili dudan iparrorratz moduko bat izan da. Aramendi deiturak, adibidez, Ara (antzinako aldare neolitikoa, V formako bi harri) eta mendi (mendia) ditu. Urte askotan aranondo (aran) mendi gisa saldu digute Aramendi, baina bada garaia esateko "ara egin" jainkoei, normalean sakrifikatutako abelburu bat, ardia, txahala... mendi gainean dagoen harri sakrifikal batean eskaintzea dela. ARA hori, nire ikerketaren arabera, ARAMA izeneko gune sakratu batean dago, eta bertan daude, halaber, harrespilak (biribilean jarritako harriak), hildakoen gorpuzkiak uzteko, segur aski erraustuak. Bide batez, ARAMA hitza herrialde askotan aurkitu dugu, baita Sirian, Indian... Ia guztietan esan nahi du atsedena, argiztapena, jardin, zelai sakratua...
Itzul gaitezen Baskonia eta Armeniaren arteko Txapeldunen Ligako finalera. Haiek dira originalak eta gu kopia? Edo alderantziz da? Haiek gurasoak dira eta gu seme-alabak edo alderantziz? Gu Armeniako bankuaren sukurtsala gara? Edo haiek dira?
Javier Fernandez Eraso arkeologoak idatzitako testu batean, megalitoak eta artzaintza (ardia eta ahuntza) ekialdetik gurera etorriak direla esaten da; zehazki, duela 6700 urte. Nekazaritza ere bai (garia...). Ulertzen dut ordura arte gure herrialdea ehiztari biltzaileek (orein-ezkurrak) bizi zutela, eta horiek arrantzale eta itsaski-biltzaile ere izango zirela ibaietan eta kostaldean.
Beraz, ulertzen dut gureek arkuak, geziak, tranpak, amuak, arpoiak, sareak eta abar prestatuko lituzketela bizirik irauteko. Eta batetik bestera ibiliko ziren ehizaren/arrantzaren ondoren.
Nekazaritza (garia,...) ekialdetik etorria dela esaten da.
Erasoren arabera, ekialdeko neolitikoko jendea (armeniar-kaukasoarra...) mendebalderantz etortzen joan zen pixkanaka, leku bakoitzeko jendearekin nahastuz eta artzaintzan eta nekazaritzan finkatutako eta eskainitako bizimoduaren abantailak erakutsiz. Esan duenez, herri horiek guztiek onartu zuten bizimodu berri hori. Far westeko euskaldunek ere bai, diot nik.
Nire ustez, ARA errituak (ara egin = sakrifikatu eta Jainkoari eskaini) lotura zuzena du artzaintzarekin, eta horrela aurkitzen ditugu ARAlar, Aralegi mendi bat eta Arastortz bat, ARA Egin-en inplikatuta daudenak. Partikula horrek, ARAk, forma desberdinak hartzen ditu lekuaren arabera, ERE (Eretza, Ereaga), IRU (Irunlarrea), ORO (Oroko Ama, Orokieta)...
Dagoeneko zaharra denez zuztar hau, toponimoetan oso integratua (lekuen izenak), inork ez du hasierako esanahiarekin lotzen, eta aldare gisa itzultzen da, baina mendietan dauden aldare neolitikoak direla zehaztu gabe. Adibidez, Nafarroako Aras herrian (edo Tres Aras herrian) armarrian hiru eliza ageri dira, kupula, arku eta abarrekin, eta kontzeptuaren eguneraketa horrek atentzioa ematen dit nahitaez.
Kristautasunak sineste, erritu eta sinbolo asko sintetizatu zituen, hala nola sua, ura, odola, etab. Irudiren batean, odola aldareko kalizera zorrotadaka erortzen zaion ardi baten odoljarioa ikusten da. Animalien sakrifizioak bere lekua galdu zuen erritu sinbolikoago baten mesedetan. Kristoren gorputza ostian agertzen da (haragia>ogia) eta odola ardo bihurtzen da (odola>ardoa).
Jakina, trantsizio-aldi bat izan zen, Bittor Kapanagaren liburu batean irakurri dudan bezala, zeinean euskaldun kristautuak eta kristautu gabeak elizara joaten ziren, eta azken horiek, ekitaldia amaitzean, arkume bat sakrifikatzen zuten, erre egiten zuten, eta komunitatean jaten zuten elizaren barruan (ermita). 1400. urtea (K.o.), gutxi gorabehera.
Itzul gaitezen Txapeldunen Ligara. Haiek dira ala gu gara lehenak? Haiek aurreratuagoak dira, animaliak etxekotu eta ereiteari dagokionez. Baina gu iritsi aurretik ere bazeuden hemen bizitzen gizakiak, Ekaingo haitzuloetako pinturek erakusten duten bezala.
Zehaztasunik gabe, laburtuko nuke beren kobazuloak AHUNTZAK irudikatzen dituzten pinturaz beteta daudela. Eta gure irudiak ZALDIZ beteta (hartzak...). Onargarria iruditzen zait gure ingurutik zaldiak eurera eramatea, ardien, ahuntzen eta gariaren truke.
Bidaiak itsasoz eta lehorrez egin ahal izan ziren. Sardinian, adibidez, euskal toponimo ugari aurkitu ditugu, jende horren presentziaz ohartarazteko. Aritzu herria Nafarroan eta Sardinian dago.
Armeniako historian, Kristoren aurreko VIII. eta IV. mendeetan, URARTUko (Beainili) erresumaren eraketarekin oso esanguratsua den aldi bat dago. Atentzioa ematen du Argizti edo, adibidez, Arame bezalako erregeen izenak. Garai horretan nekazaritzaren loraldia izan zen, uraren kanalizazioaren, antolaketaren eta buztinezko oholtxoen idazketaren garapenaren ondorioz. Kultur aberastasun hori, diot nik, ez zen euskal lurretara iritsi. Izan ere, Nafarroa hegoaldeko erregadioaren kanalizazioa musulmanei zor zaie.
Euskara norena da? Agian gurea bezain berea da, elkarrekin egiten baitugu. Beste herri askok mendeetan zehar egindako ekarpena ahaztu gabe.
Ez ote gara euskaldunak ardi eta behien (artzai, unai) artzain txiroen ondorengoak, ardiekin, aziendarekin eta arrantzarekin bakarrik iraun zutenak? Ezkurra uztearekin eta gari-ogia hartzearekin, bizirik iraun zutenak eta existitu zirenak, ARAMAn sakrifizioak eginda, muino eta haranetan kantatuz eta dantzatuz?
Ez al da hori izango gure arrakastaren gakoa? Urartetarrek (beaindarrek) lurrak eta gotorlekuak zituzten, etsaien herri askok gutiziatuak. Eta azkenean erori egin behar izan zuten. Guk, ordea, itsasertz urrun honetan, eskolarik, libururik eta monumentu handirik gabe, mendietan eustea eta gure hizkuntza kontserbatzea lortu dugu.
Horrela, euskal-armeniar izena hartu eta ARMENTIA abizena hartzen dut, espiritu berri baten sorrera izendatzeko.
Bide batez, japoniarrek, "oh, my god" esateko, Ara-ma esaten dute!
