Euskonews Gaztea
Elkarrizketa: Mikel Berraondo. (Historialaria): XVI-XVII. mendeetan genero indarkeria kasu asko ematen zen
VELEZ DE MENDIZABAL ETXABE, Zuriñe
Beka baten bidez ikertzen igaro dituzu lau urte.
Halaxe da. Estatuko FPU — Programa de Formación del Profesorado Universitario— beka eskuratu nuen, ematen duten hoberenetarikoa; ongi kobratzen da eta lau urtetan zehar benetan nahi duzun hori egiteko abagunea ematen dizu.
Halere, esan behar dut, pertsonalki apur bat salduta sentitzen zarela behin ikerketa amaituta. Zure ikaskideak lau urte lehenagotik lanean dabiltza, eta zu beranduago hasten zara... Baina beno, nik nahi dudana egin dut. Orain gutxika ikusiko dut nora eramaten nauen bideak, ziurrenik irakasle lanetan jardungo dudala...
“Aro Modernoko Indarkeria Interpertsonala” dauka izena zure tesiak. Zergatik hautatu zenuen gai hau?
Nafarroako artxiboan XVI eta XVII. mendeetako milaka prozesu judizial zeudela ikusi genuen eta galdera batzuk sortu zitzaizkigun dokumentu horiei begiratuta. “Zer gertatzen zen garai horietan?”, “gaur egun baino biolentzia gehiago edo gutxiago zegoen?”, “zer nolako biolentzia zen ematen zena?”. Horren aurrean ezinbesteko beste itaun bat, “nola jokatzen zuen orduko justiziak biolentziaren aurrean?”
Orduan, egin beharreko aurreneko gauza, konparazio estatistiko bat burutzea izan zen eta prozesu guztiak begiratuta, ohartu ginen mende horietan gaur egun baino askoz indarkeria gehiago zegoela. Baina gainera, XVI. mende aldera kasuak gutxitzen hasi zirela ohartu ginen eta galdera berri bat sortu zitzaigun, “zergatik?”. Argazki: CC BY – Polina Sergeeva
Jakin nahi genuen ea indarkeria kasuak jaisteko arrazoia pertsonen barruan emandako aldaketa izan zen, edo justiziaren eraginez izan ote zen... Bazeuden teoria batzuk horren aurrean, Norbert Elias soziologoaren Zibilizazio Prozesua, esaterako. Hori izango zen arrazoia? Jendea zibilizatzen hasia ote zen? Eta horrek bultzatu gintuen ikertzera.
Eta komentatu duzun bezala, dokumentaziorik ez zaizu falta izan...
Pentsa, homizidioak adibidez, 1200dik gora daude jasota, bakarrik bi mendetan. Eta ez ahaztu, Nafarroak garai horretan gaur baino askoz biztanle gutxiago zituela. Adibidez, Iruñeak 10.000 biztanle zituen, gaurko herri txiki batek moduan; kasuak ikertzen hasi eta ikusi genuen prozesu gehienak proportzionalki bertan ematen zirela.
Zenbait gauzez ohartu ginen. Horien artean, gizonen arteko indarkeria gehiago zegoela, hau da, desafioak deitzen direnak; eta noski, ikusi genuen emakumeenganako indarkeria kasu ugari daudela dokumentatuta...
Justiziari ere begiratu diozula aipatu duzu aurretik.
Bai noski, eta nolabait egungoarekin alderatu genuen. Gainera, jakin nahi genuen, hiltzaile bati garantiarik eskaintzen ote zion orduko justiziak edo aitzitik, ustela ote zen eta akusatu guztiak urkamendira bidaltzen zituen...
Ikusi ahal izan dudanez, bazeuden abokatuak, fiskalak eta oro har, oso ongi antolatutako prozesu judizial bat, pentsa dezakeguna baino askoz hobea. Bazeuden bai, heriotza–zigor epaiak eta baita tortura kasuak ere, baina, gehienetan justiziak legalizatuta. Baina horretaz aparte, bazegoen prozesu judizial bat non lekukoei galderak egiten zizkieten, proba guztiak aztertzen ziren... Eta oro har, esan genezake hiltzaileak bazuela garantia bat eta noski, baita biktimaren familiak ere.
Indarkeria interpertsonalaren barruan kategoria ezberdinak ematen omen dira, familia barruko edota kanpoko kasuak, esaterako.
Halaxe da. Eta gainera, testuinguruari erreparatu behar diogu, ezen ezin baitugu ahaztu jendea kaletik beti laban edota ezpata batekin joaten zela eta gainera, ohoreak izugarrizko garrantzia zuela garai haietan. “Laidotu egin nauzu” moduko espresioak jasotzen dira behatu ditugun dokumentu asko eta askotan. Badaukagu beste esaldi kurioso bat, “Ni zu baino ondratuagoa naiz!” .
Eta horrelako esaldiek kasu askotan heriotza kasuak eman zituzten...
Batzuetan bai, baina bestetan ez ziren horren urruti ailegatzen. Halere, nik homizidio kasuen kopurua ikusita, horietan zentratzea erabaki nuen; baina Erasoak deitzen direnetan ere, zifrak ez dira nolanahikoak! Beste norbaitentzako ikerketa polita izan daiteke. Argazki: CC BY – Albion Europe ApS
Zeintzuk izaten ziren Iruñeko Aro Moderno horretako indarkeria kasuen arrazoi nagusiak?
Lehenengo ohorea agertzen zaigu, XVI–XVII. mendeetan oso errotuta baitzegoen prestigioaren kontzeptua; baina badaude noski, bestelako zioak, esaterako genero biolentzia. Halere, ez da oso erraza hori ikertzea. Mende horietan bazegoen zuzenketa–moderatua deitzen zutena eta familia buruak emazte, seme–alaba edota zerbitzariengan nolabaiteko eskumen bat zeukala adierazten du, hain zuzen, familia buruaren aurka zihoan zerbait eginez gero haiek jotzeko eskubidea.
Zuzenketa–moderatu horren azpian gauza asko ezkutatzen dira eta lekukoak ere ez ziren ausartzen beste familietako kontuetan sartzen, baina hori bai, zerbait larria gertatuz gero, justiziara jotzen zuten eta askotan hiltzera kondenatzen zuten erasotzailea...
Garai hartan, gaur egun bezala, alkoholak eragiten al zuen indarkeria kasuak emateko orduan?
Bai, askotan gainera. Adibide bat ipintzearren, gazte asko gauetan tabernara irteten ziren eta edaten eta jokatzen hasten ziren; “irabazi dut”, “ez didazula irabazi” eta halakoak esanez bazeuden indarkeria kasu asko. Eta lehen aipatu bezala, armak eramaten zituzten gainean beti, eta ez dakizu zer nolako erraztasunarekin ateratzen zituzten gainera! Beste gizarte bat zen, aski ezberdina!
Bestalde, gauetan ematen ziren kasu asko. Ez zegoen argiteriarik kaleetan eta norbait hil nahi bazenu, noiz hobeto? Ezkutatu, ezpata hartu eta pertsona bat hil, eta erasotzailea nor izan den jakin ezin diren kasu asko topatu ditut.
Iruñeko kasuekin osotu duzu tesia, baina estrapolatu al daitezke ateratako ondorioak Nafarroako lurralde osora?
Esan genezake arrazoiak berdinak izaten zirela toki batean edo bestean. Baina herrietan infrajustizia ematen zen, hau da, batzuetan biktima eta erasotzailearen familiak akordio batetara iristen ziren, eta justizia ez zen tartean sartzen. Izan ere, preso egin eta Iruñera bidaltzen zen ustezko erruduna, eta familia bera izaten zen kartzelako estantzia ordaindu behar izaten zuena; hori ez gertzeko akordioak sortzen ziren.
Horretarako, gehienetan herriko apaiza sartzen zen tartean, bi aldeekin elkartu eta posible egiten zuen akordioa. Horregatik, datu asko galdu zaizkigu bidean. Historiografiaren arazoa da hori, batzuek garaiko kasurik gehienak iritsi zaizkigula diote, eta beste batzuek ordea, ezetz.
Ikusi dugun beste gauza bat, “Barkamen gutunak” izenekoak agertzen direla da, eta familia batek besteari gutuna idazten zion esanez ez zuela errurik eduki, liskar bat izan zela eta ez ziotela erantzukizunik eskatuko... Baina fiskalak ez zien kasurik egiten normalean, interesatzen zitzaiona justiziak bere lana egin, helburuak lortu eta estatu modernoa edozeren gainetik gailentzea zen, aurrera eginez. Azpiko justizia hori egotea ez zuen gustuko, justiziaren bidea jarraitu eta gizarte modernoa eraikitzen joatea bilatzen baitzen.
Paper garrantzitsua betetzen zuen Elizak?
Esan behar dugu Elizak zenbait metodo zituela lanerako, eta garai hartan garrantzitsuena konfesoreena zela. Hain justu, horiek manual batzuk edukitzen zituzten, Nafarroan Martin Azpilkueta Doctor Navarro deitzen ziotenarena zeukaten —bera Trentoko Kontzilioan egon zen lanean; bertan justiziaren aldeko apustua egiten zuen esanez, arazoa oso larria bada, jo ezazu justiziarengana eta hark konpondu dezala. Argazkia: CC BY – Joe Hang
Heriotza kasurik ematen ez bazen, nolabait infrajustizia horren alde agertzen zen Eliza; bai eta genero indarkeria kasuetan, aipatu dugun zuzenketa–moderatuaren alde ere.
Baina Eliza eta Estatua nahiko lotuta egon ziren garai hartan, Estatuak biolentziarik gabeko gizarte berri bat sortu nahi zuen eta Elizak gizarte kristau bat bilatzen zuen. Euren helburuak lortzeko batu egin zirela esango genuke; eliza izan zen estatuaren bozeramalea, pulpitutik. Harreman horretatik Elizak Estatuaren laguntza eskuratzen zuen, esaterako, inkisizioarekin bat etorriz, eta Estatuak gizartea baketzea lortzen zuen harreman horretatik. Prozesu oso garrantzitsua izan zen eta historialariek konfesionalizazioa deitu izan diote.
Irakurri dudanagatik, agresibitatea denok daukagu, eta indarkeria berriz kulturala eta beraz, ikasi egiten den zerbait da.
Guztiz ados nago. Gaur egun orain lau mende baino biolentzia gutxiago dago. Zer gertatu da? Biolentziaren errepresio bat egon da eta bereganatu egin dugu? Edota justiziarenganako beldurra sortu zaigu, edo zer?
Badakigu gainera, XVI–XVII mendeetan biolentzia gutxituz joan zela, baina datuek erakusten dute XVIII. mende bukaeran eta XIX. mendean zehar biolentziaren eztanda bat eman zela gizartean; gertatu ziren gudekin eta, normala da neurri batean.
Atera dituzun ondorioetatik badago bereziki arreta deitu dizun zerbait?
Biolentziaren gainbehera hori, nahiko deigarria suertatu zait. Zergatik gertatu zen, hori da atentzio handiena eman didan gaia.
Bestalde, gaur egun ditugun aurreiritzi ugarik garaiko gertaerak begiratuta errealitatearekin talka egiten dutela ikusi dut. Adibide bat ipintzearren, inkisizioak pertsona bat hartu eta torturatu egiten zuen, hil... Eta orain, badakigu kasurik gehienetan, aurretik prozesu judizial bat egon zela, maiz hilabeteak edota urteak irauten zuena, gainera. Noski existitzen zirela torturak, bai eta heriotza zigorrak ere, baina portzentaje nahiko txikian. Mikel Berraondo (Iruñea, 1984ko maiatzaren 18a) Mikel Berraondo Piudok Nafarroako Unibertsitatean Historia ikasi ondoren, 2006an Aro Modernoko Indarkeria Interpertsonala tesia egiten hasi zen Jesus Mari Usunarizen zuzendaritzapean; bi artikulu publikatu ditu horren gainean. Boloniako unibertsitatean ikerketa egonaldi bat egin zuen 2010eko udan hiru hilabetez. Eta bere denbora librean, Iruñeko Orfeoian abesten du.