Gaiak
Euskal herritartasunaren eraikuntza: taldearen ala banakoaren aukera?
Gaur egun, euskal herritarrak “goitik” edo “bertikalki” onartuak ez diren garaian, “sabai politikorik”, hau da, Estatu-naziorik ez duten garaian, “behetik” haragitu eta berrasmatzen dute beren burua, gizarte zibilak bultzatutako dinamiketatik abiatuta. Elkarte-kolektiboen aktibismo horrek hainbat arrakasta lortu ditu, besteak beste, botere publikoek Euskal Herria osatzen duten lurraldeetan euskararen irakaskuntzak duen zilegitasuna hein batean onartu izana.
Duela hamarkada batzuetatik hona, euskal taldeak batez ere herritarren ekimen indibidual eta/edo kolektiboei esker eusten dio bizirik, eta ez horiek ordezka ditzaketen estatu-erakundeei esker. Aurreko mendearen azken laurdenetik aurrera, jatorrizko taldearen defentsan baino gehiago, integrazio printzipioan oinarritu du herritartasunaren ikuspegia euskal taldeak. Aukera hori egin zuen, bai bizirik irauteko baita etorkizun nazionalaren idealismo demokratikoari jarraituz ere. Aukera hori apustu bat izan zen eta apustu bat da egun. Izan ere, biztanleria integratzeko prozesuak prozesu luze eta konplexuak badira estatu-nazio bat baduten kolektibitateen mailan, are luzeagoak eta konplexuagoak dira Estaturik gabeko nazioen mailan. Eta zer esanik ez nazioari ukatu egiten bazaio jasaten duen desabantailazko egoera diglosikoa. Hala ere, euskal gizarteak integrazioaren aldeko apustua egin du, eta euskara bere sostengu nagusi bihurtzen duen gizarte-dinamika bultzatuz egin du hori. Dinamika horrek euskal kosmogonia tradizionala erabiltzen jakin du, “euskaldun” autonimoaren esanahia birbaloratuz. Alegia, euskal hiztun bat euskaldun bihurtu du, eta, beraz, aukera eman dio tokiko identitate-kontakizunaren logikaren jarraipenean txertatzeko. Ama-hizkuntza euskara zutenek zein euskara jaso ez zuen lehen belaunaldiak bultzatu zuten dinamika hori.
Gaur egun, badirudi taldearen interesak integrazioaren aldeko apustuaren bidez defendatzea lehian dagoela beste erreferentzia-esparru ideologiko batekin. Izan ere, orain ez zaio gizabanakoari inplizituki iradokitzen espazio historiko-sinbolikoan integratzeko. Aitzitik, bai indibidualismoaren indarrak, bai antirrazismoaren ideologiak, atzekoz aurrera jarri dituzte eskubideak eta betebeharrak. “Aniztasunari” buruzko etengabeko aipamenak frogatzen duenez, gaur egun harrera ematen duen gizarteari eskatzen zaio bere burua antolatzeko eta gizabanakoek aldarrikatzen dituzten eskubide guztiei erantzuteko. Testuinguru ideologiko berri horretan, jatorrizko taldearen interesek lehia gogorra dute gaur egun gizabanakoaren eskubideen lehentasuna aldarrikatzen duten diskurtso eta dinamika sozialekin.
Horregatik, hausnartu beharreko funtsezko aukeraketa baten aurrean dago euskal mundua. Bi aukera ditu: alde batetik, norbanakoaren interesetatik abiatzen den euskal herritartasun bat eraikitzea (informala edo formala, horizontala edo bertikala), eta, bestetik, klasikoagoa den aukera, taldeari eta komunitateari egiten zaion erreferentzia lehenesten duena.
Banakako istorioen aniztasuna hain da zabala (hizkuntzak, jatorriak, norbere buruaren kontzientziak eta ideia politikoak), ze gizabanakoaren erreferentziak ez baitu biderik ematen euskal kultura eta nortasuna babesten dituen esparru instituzionala aldarrikatzeko. Euskal Herriko biztanle guztiak euskaltasuna aitortzeko prest daudela pentsatzea (beste batzuek normalizaziorako prest daudela esango lukete), izan ere, uste inozoa eta itsua da.
Aitzitik, taldea edo haren lurralde historiko-linguistikoa aipatzeak ematen du bidea espazio sinboliko eta geografiko komuna partekatzen dela aldarrikatzeko. Eta espazio horren baitan oinarritu behar da jarraipen historikoaren eskubide legitimo eta ukaezina; nazioarteko hainbat erakundek ofizialki onartu duten eskubidea hain zuzen.
Alde horretatik, “aniztasuna” injustizia-mota oro konpontzeko giltza dela esaten duen diskurtso nagusiak arazo bat dakar, ez baitu kontuan hartzen euskal munduaren kezka nagusia, hau da, bere identitatea adierazten duten erakunde-esparruak babestea eta garatzea.
Baina, nola aztertu, euskal aktibismoaren barruan, herriaren/taldearen eskubideen aldarrikapenetik gizabanakoaren eskubideen aldarrikapenera doan urratsa?
Lehenik eta behin, esan behar da mendebaldeko munduan “progresista” izeneko ezker garaikideak baztertu egiten duela identitatearen kontzeptua bera. Beste aro bateko eraikuntza historiko diskriminatzailetzat hartzen du identitatea, eta haren oinarriak – hala nola transmisioa, herentzia, filiazioa edo tradizioa – susmagarritzat eta are atzerakoitzat ditu.
Baina, non daude gizartearen irakurketa berri horren jatorri ideologiko-zientifikoak? Gogoan izan behar da gizarte-zientziek osatzen dutela aktibismo politiko horren iturri nagusia. Giza Eskubideak gizabanakoaren eskubideekin soilik lotzen baitituzte. Izan ere, duela hamarkada batzuetatik hona, gizarte-zientzietako lanek, nazio eta/edo herri nozioak kritikatu eta deseraikitzeaz gain, nabarmen jardun dute nozio horiei garrantzia kentzen ere, nahiz eta nozio horiek izan Giza Eskubideen zutabeetako bat. Lan horiek erlatibismo kulturalaren menpe daude, eta dena bihurtzen dute baliagarri praktika kultural eta linguistikoen arloan, dena bihurtzen dute baliagarri nonahi eta noiznahi, dena trukagarri norbanakoak nahi duen lekuan komeni zaion esparrua aldarrikatzeko. Nahiz eta joera horren asmoak hasiera batean laudagarriak eta bidezkoak izan, hortxe topatzen ditugu parez pare ideologia indibidualista absolutistak barru-barruan dituen oztopo gaindiezinak, baita euskal kasuan sortzen duen dilema konponezina: nola aldarrika daitezke euskaldunek euskal lurraldean duten “anterioritate” historikoan oinarritzen diren eskubideak (norbanakoaren nahiz taldeen eskaletan aplikatzen direnak)? Nola aldarrikatu jarraipen historikorako eskubidea, beste inork norbanakoen eskubideen aurka egitea leporatu gabe?
Impasse hori ebazteko modu bakarra dago: gailentzen ari den diskurtsoa aintzat ez hartzea, eta euskal kasuan eraginkorra izango den diskurtsoa formulatzea. Kontua ez baita, adibidez, etnia eta/edo euskal nazioaren kontzeptua totem bihurtzea, haren historia aintzat hartzea baizik. Izan ere, gaur egun Euskal Herrian euskaldunak badaude, atzo eta herenegun egon zirelako da bereziki, eta haiek, lurraldeen arabera, izan ziren guztia edo zati bat transmititzen jakin zutelako. Baina, gaur egun, euskal munduan bertan, euskaltasunaren ezaugarri klasikoen babesa euskaltasunaren pertzepzio atzerakoi batean oinarritzen dela uste du askok inplizituki, eta ikuspegi horrek ez lukeela integrazio-prozesurik ahalbidetuko eta norbanakoaren eskubideen aurka egingo lukeela.
Baina, horrela al da benetan? Ez al gaude gai honetan oker eta moda ideologiko baten menpe? Ez al da alderantziz gertatzen, hau da, ez al da euskal nortasuna desegiteko joera bera integrazio-prozesuen oztopo nagusia? Ez al da joera hori mehatxu nagusia taldeari eta, ondorioz, gizabanakoari koherentzia kulturala eskaintzeko orduan? Zeren eta, euskaltasunaren ezaugarri klasikoek autoritaterik ez badute, zertara integratu nahiko du pertsona batek? Zer narrazio, zer imajinario jaso dezake? Izan ere, bada funtsezko datu bat inoiz ahaztu behar ez dena: hezkuntza-prozesuak (haurtzaroa) eta integrazio-prozesuak (helduaroa) printzipio berean oinarritzen dira, hots, ikaskuntzaren eta imitazioaren bidezko transmisioan. Hala ere, transmisio-prozesu hori gerta dadin, taldeak kontakizun baten eredua proposatu behar du, aldi berean iragana errespetatu eta etorkizuna inspiratuko duen eredua alajaina.
Duela gutxi arte, euskal taldearentzat posible zen “euskaldun” autonimoak dakarren identitate-logikan oinarritzea. Euskaldunek ez zuten, nolabait, deus asmatu beharrik gaur egungo identitate-erronkei erantzuteko. Nahikoa zitzaien beren autonimoak proposatutakoari leial eustea. Aldi berean, norbanakoaren integrazioaren oinarritzat eta taldearen biziraupenerako tresna nagusitzat hartzen zen hizkuntza. Helduaroan euskara ikasteko aukera eta ahalegina egiten zutenek ikuspegi sinboliko bat jasotzen zutelako hartzen zuten aukera hori. Eta, ikaskuntza-prozesu horri esker, batez ere, identitate- eta kultura-balio erantsia lortzen zuten epe luzera. Ikasteko ekimenak berak islatzen zuen euskal munduarekiko atxikimendua.
Baina joan den mendean euskal identitatearen bertsio esentzialistekin gertatu moduan, badirudi bertsio existentzialista eta boluntarista hori ere diskriminatzailea dela gizabanakoaren eskubideak gurtzen dituztenentzat. Harrigarria eta gehiegizkoa dirudien arren, gizabanako bati Euskal Herrian euskara ikasteko gonbidapena luzatzeak arrisku bat dakar gaur egun: euskal munduan txertatzeko aukera eskaintzen baino, haren jatorri-identitatea iraintzen ari garela pentsatzea. Horregatik, gaur egun ez zaio proposatzen banakoari “euskaldun” bihurtzea. Ez zaio euskal munduaren kate linguistiko eta identitario luzean parte hartzea proposatzen. Gaur egun, inork etnizista eta/edo komunitarista ez garela esan ez dezan, uko egiten diogu zuzenean “anterioritatea” aldarrikatzeari. Eta, ondorioz, euskal munduaren zilegitasunari ere bai. Beraz, baztertu egiten dugu integrazioaren proiektua eta, zer esanik ez, asimilazioarena.
Horren ordez, zapore eta sakontasun historikorik gabeko konpromisoa proposatzen zaio gizabanakoari: “euskal hiztun” (hiztun euskalduna) edo “euskalari” (euskara ikasten duen pertsona) bihurtzea. Erakargarritasun gutxiko proposamena luzatzen zaio banakoari, desengainu bat azken finean, “euskaldun” aitortua izateko aukerarik ematen ez diona. Ez berari ezta taldeari ere.
