601 Zenbakia 2011-11-18 / 2011-11-25

Gaiak

I. Hitzaurrea

Nire hurbilpen honetan Xaho-ren ideologia eta indar politikoak abertzaletasunaren muinean agertzea da, bere liburuetan oinarritua. Bereziki, Nafarroako bidaiakoan. Ekintzako gizona, arima irekia eta herrien eskubidearen babesaren sortzaile garbia da Xaho. Hitzaldi honek laburtuko du bere nortasuna gaur egungo abertzaletasun oinarriak bereskuratzeko ikuspegi pertsonal batetik, eta batez ere, bere bidaian agertutako irudi batzuen bidez.

Augustin Xaho oso gizon berezia izan zen, bitxia esango nuke eta nire ustez ere Euskal Herriko pertsonaien artean, altxor bat da. Izan zen idazlea, politikaria, abertzalea, ideien sortzailea, agian folklorista pixkat,... gizon erromantikoa eta ikuspegi zabala zeukana bai Frantzia, bai Europa eta baita gure Euskal Herriari buruz. Nire hitzaldiaren kasuan lotzen ditut bi elemento nagusienak. Alde batetik, euskal eskubide historikoei buruzko nire azken urteko ikerketak, kontzeptu politiko eta juridikoak hartzen ditu kontuan bezala, eta bertze aldetik, Xahoren liburu famatu baten irudi ezberdin batzuekin lotzen ditu.

Liburua da, Nafarroarako bidaiari dagokiona, euskal iraultzaren bitartean XIXgarren mendean burutua. Nire ustez, eta kasu honetan gehiago da nire hurbilpen pertsonala, bere irudietan agertzen da itunaren ideia, Iparralde eta Frantziaren arteko paktuak eta baita hegoaldeko egoera ere... Beraz, hor azpimarratzen da, askotan ikuspegi erromantiko batetik, Euskal Herriko subiratasuna gune historiko batean. Horrexegatik, uste det, agian metafora bat luzatzen, Xaho bai dala, bere kabuz, Euskal eskubide historikoen sortzaile bat... agian bera nahi edo jakin gabe.

Xahoren bidai honetan berak aipatzen ditu behin eta berriro gure askatasun politikoak. Eta hori luzatzen du bere irudietan, pertsonaietan, baita Frantziako errepublikaren askatasunaren irudian ere... orduan, behin eta berriro ere agertzen dira foruak. Lurralde bakoitzaren foruak eta zuzenbide publikoak, horiek bai dira gaur egungo eskubide historikoak... Euskal Autonomi Elkargoan, Nafarroan eta sentsu ezberdinetan Iparraldean. Gero, Ituna edo subiratasuna bertze erabakia izango litzake eta hori ez da idazki honen gaia. II. Xaho-ren bidaiaren irudi batzuek

Xaho-ren Nafarroako bidaia1 euskaldunen iraultzaren bitartean keinuz eta literatur erromatikoaz beterik agertzen da. Egia esan, bere irudi eta agerraldi askotan baita ere agertzen dira Euskal Herriko imaginariotik kontzeptu politikoak, juridikoak eta, hainbatetan Xahoren paisai erromantiko edo mistikoa.

Baionan bertan bere lehenengo pausotan eta nahiz eta oso harreman estuak eduki zituen Frantziarekin, Xahok berak botatzen die bitxi bat Frantziako gudariei:

“..., desde el origen de las guerrillas navarras, hordas de innobles agentes habían ensuciado con su barro de París los matorrales de mis montañas”. (11 orrialdean Auñamendi ed.); aldiz, bere lehenengo aipamenean Zumalakarregiri buruz, erraten digu:

“.. Me apresuré a encontrar un guía, impaciente de llegar al teatro de guerra tan gloriosa para nuestros hermanos españoles”. (13 orr.). Hor bertan Xahok darama, bere hitzetan, “soineko frantsesa eta Euskal txapela...” (13).

Augustin Xaho.

Askotan Xaho-k berreskuratzen ditu irudi mitiko batzuk gure jendeari buruz, gure ohiturei eta, batez ere, hizkuntzari buruz (23). Askotan ere gure trebetasunari buruz, amodioan (27).

Politikoagoa bai da bere aipamen batzuk izaerari buruz baino, bereziki, giza eta herrien nortasuna berreskuratzen:

“El vasco ejerce noblemente la hospitalidad, sea individualmente, sea como pueblo”. (33).... “Todos sus movimientos salen del alma y sus ideas siguen a los hechos exteriores en orden de sucesión poética” (34) eta antropologikoki, Xahoren arabera (35); edo eta gehiegikeria batean urari eta ardoari buruz (36 & 37). Baita ere euskaldunon nortasunari buruz nekazaritzan (38).

Gure nazioarteko harremanetan agertzen da bertze elkarrizketa batean:

“... y veo que habla de los Bretones. Los conozco y son un poco sucios y sarnosos, pero de alma bella. He visto muchos en los ejércitos y he encontrado en ellos lealtad, franqueza y valor. Son los hombres de Francia con los cuales el Vasco simpatiza más y acaso los únicos en quienes busca amistad..” (41).

Batez ere gure barneko anaitasuna edo, akaso, foruen askatasunak, bertze elkarrizketa oso zuzen batean:

“Señor laburdino, si el gobierno francés, al intervenir contra Zumalakarregi, declarara una guerra de exterminio contra la libertad de nuestra raza, tengo motivos para creer que, en vez de avanzar contra sus hermanos españoles, los vascos de Francia no se retirarían ante una resolución atrevida, dictada por los intereses de su gloria” (42)2.

Eta berriro ere gure historia eta nortasun politikoak:

“... y durante más de treinta siglos de combates, la federación euskariana, atrincherada en sus montañas, ha sabido defender contra las hordas bárbaras la independencia originaria de sus repúblicas, sus costumbres y leyes patriarcales, los dialectos de su lengua primitiva y la gloria de su antigua nacionalidad” (46)... elkartasuna eta batasunekin batera:

“Los Navarros y demás Vascos se hallan hoy en armas al otro lado de los Pirineos para defender contra los imperialistas de Castilla sus nobles libertades y el individualismo de nuestra raza primitiva y solar...”, baino geroxeago Carlos jaunaren eta erregearen izena aipatuz (46).

Arabarren askatasunak ere badaudela aipatuta bertze gune batean, eta kasu honetan Xaho-k lotzen ditu San Emiliano-ren irudia Arabako foruekin:

“Tal vez trajera el santo desde la llanura alguna noticia que interesara a la libertad de los Alaveses...” (51).

Horretaz gain, Xaho-ren hitzetan agertzen da gure historia idatzien gabezia, eta bertze herrietan, aldiz, historiarekin gutaz (55) gertatutako manipulazio ezberdinak, baina berehala berreskuratzeko eta gogoratzeko gure foruak edo eskubide historikoak:

“... y fue preciso que los Bárbaros dejaran al indomable Euskariano gozar a la sombra del roble patriarcal y de sus peñas tutelares los placeres divinos de la libertad” (57).

Elkarrizketa ederra gauzatzen da ere ume edo gazte batekin Berako bidean:

“Mi padre me ha dicho que han violado sus fueros, sus derechos, porque los Navarros no deben nada a los reyes ni a las reinas y las Cortes de Pamplona tienen solas el derecho de fijar los impuestos. ¡Paciencia! Cuando termine la guerra, los Fueros de Navarra quedarán restablecidos como siempre” (61).

Umea, geroxeago, gudari batek bezala, bere euskal ausardia botatzen du: “500 naparrak edo euskaldunak, mila gaztelarren kontra!!! Eta erdaldunak ez ziren ausartzen gure kontra!!!” (62).

Edozein kasutan ere, Xaho politikoa pragmatikoa zen edo agian itunaren zalea, bertze irudi batzuetan:

“¿Dónde estabais cuando los Euskaros, nuestros antecesores, poblaron la península y vieron florecer durante tres mil años en las provincias ibéricas los robles de sus doce repúblicas? Cuarenta siglos pasaron desde la invasión de los Celtas, y no habíais nacido aún, mientras nuestra raza, tan vieja como Europa, era ilustre en Occidente” (161)... “Los Vascos, durante el gobierno de los emires, llevaron sus armas victoriosas hasta el corazón de España” (163)... “no solo expulsaron a los moros de España, repoblaron en parte las provincias castellanas...” (164). III. Iparraldea eta bere askatasun batzuek

Xaho-ren liburuan berehala agertzen dira askatsun hauek. Hor bertan azpimarratzen duelako Zuberoa, Behenafarroa eta Laburdi-k eduki zituztela Gaskoien aurrean beraien produkzioetarako Tolosakoen mailako errespetu eta eskubideak. Zuberatarrek, adibidez, ba zeukaten askatasun osoa produktuak bideratzeko eta bere hitzetan Euskal Herriko osotik ere gauza bera gertatzen zen (16). Geroxeago, bertze irakurketa batean:

“Hasta la revolución del 89, época en la cual la fusión libremente aceptada por los vascos les sometió al imperio de una ley común y a las oscilaciones retrógradas de la regeneración francesa...” (18). Edo eta Laburdi-ri buruz:

“... que Laburdi hasta la revolución francesa del 89 era una de las repúblicas de la federación euskariana...” (46).

Xahoren sorlekua Tardets-Sorholusen (Zuberoa).

Xaho-ren sorlekua Zuberoa zen eta, jakina, zuberotarren askatasunak ere aipatuak dira beraien foruei esker:

“Los Vascos de Zuberoa vivieron hasta la revolución del 39 bajo el imperio de un fuero o Derecho escrito en el reinado de Francisco I. Esta recopilación de leyes y costumbres conservadas por la pequeña república de los suletinos empieza así: por un uso de alta antigüedad los nativos y habitantes de esta tierra de Zuberoa son de origen libre y franco y sin tacha de servidumbre; nadie tiene derecho sobre sus personas o sobre sus bienes. Los suletinos llevan armas en todo tiempo para defensa de su país...” (57).

Garbiak ba dira aipatutakoak eta baita Hegoaldeko Euskal Eskubide historikoek babesa, nortasuna eta legezko indarra ematen zutela. Iparraldean ere, nahiz eta xedapen Konstituzionalik gabe, eskubide historikoen kontzeptua baita ere agertzen da, M. LAFOURCADE-ren iritziz:

“Dans une Europe en pleine mue, les Etats-nations, constructions artificielles, semblent aujourd’hui dépassés. Les revendications identitaires des minorités sont universelles. Pour éviter toute homogénéisation culturelle, chaque peuple doit prendre conscience de sa réalité et, pour cela, connaître son passé et retrouver son identité qu’il doit conserver tout en s’adaptant à la société moderne. Or, le peuple basque, plus que tout autre, possède des caractères propres qu’il a préservés tout au long de son histoire, du moinsen Iparralde jusqu’à la Révolution de 1789.

Son système juridique, qui servait de fondement à son organisation sociale, ne fut pas influencé par le Droit romain qui, partout ailleurs en Europe occidentale, modifia profondément la tradition juridique populaire. Conçu par et pour une population rurale, il a été élaboré à partirdes maisons auxquelles s’identifiaient les familles et qui, comme elles, se perpétuaient à tra -vers les siècles, donnant à la société basque une grande stabilité”3.

Beraz, historiako gune berezi batzuetan, Iparraldeko lurraldeak eduki zituzten askatasunean onartutako ereduak eta erakunde antolakuntza berezi batzuk bere kabuz bideratzeko arazoak eta barneko antolamendua finkatzeko ere. Geroxeago, Nafarroako zatiketarekin, Frantziako errepublikaren indarra eta subiranotasuna onartu zituzten askatasun horiek beren bururako. Gaur egun, aldiz, Europako Batasunaren ereduak bai emango lioke aukera Iparraldeari bertze bide batzuek irekitzeko aukera Hegoaldearekin batera edo behintzat elkarlanean aritzeko. IV. Ondorioak Xahoren Nafarroako bidaiaren irudi batzuek erakusten dizkigute bere nortasun bereziaren ildoak. Euskal Herriaren zalea, zuberotar petoa, abertzalea, baino batez ere askatasunaren aldeko gizona zen, ikuspegi erromantikoa zeukana, gure herriari begira eta munduari dagokionez, batez ere. Nire ustez eta bide metaforikoa eginez Xahoren hurbilpen honetan lotu daitezke gure kontzeptu politiko eta juridikoak, Euskal Eskubide Historikoak laburbiltzen dituzte itunaren nortasunak gune historiko batzuetan, bereziki Xaho-k egindako Foruen defentsan bai Iparraldean eta baita Hegoaldean. Gaurko egunean idatzizko zentzu juridikoetan, bai Gernikako estatutuan eta baita Espainako Konstituzioan agertzen dira. Beraz, neurri haundi batean Euskal Herriko Konstituzioak dira. Hori guztia gaurko egunean ulertzeko edo agian eguneratzeko ez da erraza izango. Xahoren irakurketa, nire ustez ere, poesiaz eta erromantizismoz beteta dagoelako. Aldiz, politikan eta arlo juridikoetan askatasunaren edo foruen defentsaren ildoak gaur erabat lotuta daudela subiratasunaren edo gatazkaren kontzeptuekin. Edozein kasutan Xahoren metaforak baliagarriak izan daitezke ere Euskal Herriaren aniztasuna bermatzeko eta Eskubide Historikoak eguneratzeko. Bibliografía

ARRESE, J. “Descentralización universal o el fuero vascongado”, Madrid, 1873.

BENGOETXEA, J. R. “El futuro de Euskadi y el futuro de Europa”, Jornadas de Estudio sobre la Propuesta del Lehendakari, Universidad del País Vasco, Donostia, 2003.

CAÑO, J. “Los derechos históricos en el Siglo XX”, en Derechos Históricos y Constitucionalismo útil, Fundación BBV, Bilbao 2000.

CASTELLS ARTECHE, J. M. “El hecho diferencial de Vasconia”, FEDHAV, 2007.

CHAHO, A. “Viaje a Navarra durante la insurrección de los vascos”, Auñamendi ed.

EZEIZABARRENA, X. “Los Derechos Históricos de Euskadi y Navarra ante el Derecho Comunitario”, Eusko Ikaskuntza, Azpilicueta, Donostia, 2004.

EZEIZABARRENA, X. “La ciaboga infinita: una visión política y jurídica del conflicto vasco”, Alberdania, 2005.

HERRERO DE MIÑÓN, M. “La titularidad de los Derechos Históricos vascos”, Revista de Estudios Políticos, nº 58, 1987.

HERRERO DE MIÑÓN, M. “Derechos Históricos y Constitución”, Taurus, 1998.

LAFOURCADE, M. “Iparralde ou las provinces du Pays Basque nord sous l’ancien regime”, Euskonews nº 3.

LAFOURCADE, M. “Las instituciones tradicionales y públicas de la Vasconia continental”, Euskonews nº 38.

LOJENDIO IRURE, I. “La Disposición Adicional Primera de la Constitución española”, IVAP, 1988.

LOPERENA, D. “Unidad constitucional y actualizaciones generales y parciales de los Derechos Históricos”, en Jornadas de estudio sobre la actualización de los Derechos Históricos vascos, UPV-EHU, 1985.

LOPERENA, D. “Derecho histórico y régimen local de Navarra”, Gobierno de Navarra, 1988.

TAMAYO SALABERRÍA, V. “La autonomía vasca contemporánea. Foralidad y estatutismo 1975-1979”, IVAP, 1994.

1 A. CHAHO, Viaje a Navarra durante la insurrección de los vascos, ed. Auñamendi.

2 Orain dela gutxiago ere, eta bertze helburuekin batera, JUAN CRUZ ALLI-k, Espainiako Senatuan luzatu zion Felipe Gonzalez-i Euskal Herriko eskubide Historikoen nortasun bereziak aipatuz:

Diario de Sesiones del Senado, V Legislatura, Comisiones, Nº 128, 1994, orriak. 62 eta 63, Comisión General de las Comunidades Autónomas, 26-9-1994.

Diario de Sesiones del Senado, V Legislatura, Comisiones, Nº 129, 1994, orriak. 31, Comisión General de las Comunidades Autónomas, 27-9-1994.

3 Vid. M. LAFOURCADE, “Iparralde ou las provinces du Pays Basque nord sous l’ancien regime”, Euskonews nº 3.