• Euskonews
• Euskonews Gaztea
• Euskonews Multimedia

Monumentua, estatua eta eskultura publikoa: Oteizaren lau adibide ezagun Euskal Herrian

“Nolabait ere, artea galtzen ari da hiriaren estetika zehazteko erreferente nagusi izateko zuen gaitasuna eta, horren ondorioz, objektu artistikoak ere galdu egin du espazio publikoaren konfigurazioan zuen lehentasunezko posizioa”.
Santiago Eraso

1. Hitzaurrea

XX. mendeko erdialdetik hona gune publikoetan eskulturak izan duen berragerpena, arkitekturarekin edota inguruarekin elkarrekintzak sustatzeko ahaleginekin nozitu izan da oso maiz. Tradizioaren erroetan sustraiturik zegoen monumentuak erakusten zuen sama sinboliko astuna arindu baizen pronto, eskultura bere horretan gelditu da biluzik, arkitekturaren eta hiri-altzarien geroz eta presentzia bortitzagoaren pentzuan makalduta. Euskal Herriko panoraman eta batik bat, bizitzea tokatu zitzaien denbora kontuan izanda, zenbait artista eta eskulturagile izan dira ohiko erakustoki, azoka eta museoetatik at euren lekukotasunaren aztarna utzi izan dutenak. Beti ere monumentuaren, eskulturaren, arkitekturaren zein hirigintzaren edota paisaiaren antolaketaren baldintza sano iheskorretan murgilduta.

Bere jaiotzaren mendeurrenean Jorge Oteiza gogora ekarrita, eskultorearen belaunaldiko eta ondorengokoetako kideek jaso izan dute zuzenean abangoardietan euskarritutako ikerkuntza plastikoaren oinordekotza eta zeharka, kultur erreferentziez hornituriko diskurtso estetiko, etnografiko eta antropologikoaren lekukotasuna. Lerro xume hauetara Oteizaren eskultura publikoaren lau adibide dakartzagu, laurak ere Euskal Herriko paraje ezagunetan kokatuak.

Lehenengo biek Oteizaren ibilbidearen unerik adierazgarrienak gogoraraziko dizkigute, era batera edo bestera XX. mende erdi horretako euskal kulturaren gorabeherak azalduz. Bizpahiru hitzetan, Arantzazuko santutegian Oteizak lehen garaietako figurazioaren saiakera espresiboen hariari eusten dio, hain justu ere hutsuneari eta hustuketari buruzko gogoetak plazaratzen hasten den momentuan, 1950eko “Figura para regreso de la muerte” egiten duenean1. Urte batzuk beranduago, Agiña mendiko hilarriak Oteizak izandako garapena agerian jartzen du, bere eskulturaren amaierako fasean legokeen konklusiozko etapan, ‘zero-abstrakzio-hutsaren’ lorpenarekin, ‘espresio kontrolatuaren’ eta ‘estetika negatiboaren’ ildoan.

Gainerako beste bi adibideek, ordea, ez digute monumentu-izaeraren hizkuntza sinboliko berbera helarazten. Bai Bilbon eta bai Donostian XX. mendearen azkenean jarririko bi eskultura ospetsuak, beste hainbat herri zein hirietan (Euskal Herrian eta Euskal Herritik kanpo) aurkitu ditzakegun gehienen paradigma legez aipatu ditzakegula uste dugu. Normalean, Oteiza omentzeko eta bere lana ezagutarazteko aitzakiaz buruturiko eskala handiko erreprodukzioak izaten dira, sarri askotan hiri-espazioan egituratu beharreko kokapen estrategia egokiak ongi asmatzeko oztopo nabarmenekin.

2. Monumentua eta historia: Arantzazuko esperientzia eta Aita Donostia zenari eskainitako oroitarria

Oteizak propio zuen sorkuntza esparrua, bizi baldintza pertsonalak eta kolektibitatearenganako konpromiso politikoa medio, bere gain hartu izan du XX. mendeaz geroztik arteak aukeratu zituen bide bihurrietatik igarotzeko eginkizuna eta, oso maiz, arnasestuka dabilenaren pareko nekea. Alde batetik, Oñatiko Arantzazun zenbait mendetan izan diren frantziskotarren elizaren berreraikuntzan ipini beharreko apostoluen frisoan, monumentuaren errepresentazio-baloreak antzematen dira oraindik ere, nahiz eta estetika formal berritzailea argi eta garbi azaldu. Arantzazun ez ditu soilik ohiko imajina erlijiosoak modernitateko mintzaira artistiko estetikoarekin eguneratzeko asmoak erakusten, zeren eta eskultura-estatuaren gorpuzkera formalari gizarte jakin bateko ezaugarri sozial eta politikoak batuko zaizkio. Interpretazio eskultorikoaren izaera kolektiboan barneratuz, euskal ohitura eta tradizio erlijiosoan horrenbesteko pisua izan duen ingurumari sinbolikoan utziko digu iragan hurbileko denbora erreal baizen utopikoaren testigantza etiko eta estetikoa.

Bestetik, aipaturiko dialektika zeharo aldatzen da Aita Donostia kaputxino eta musikagilearen oroimenari Natur Zientzietako Aranzadi taldeak eskaini zion estelarekin (1957-59). Hemendik aurrera erradikalagoa eta askozaz soilagoa den ikerkuntza plastikoan arituko da J. Oteiza buru belarri, kuboaren eta esferaren hustuketara heldu arte; kutxa metafisikoekin, klarionen laborategiarekin eta egitasmo esperimentalarekin. Dena dela, Aita Donostiaren estela mendi sinboliko baten ezarritako monumentua (estatua) dela ezin ukatu; eskulturaren ‘hustasunarekin’ lotura duen cromlech deritzen harri txikiz osaturiko zirkuluak aldamenean dituela, oinarrizko ‘erakargarri espiritual’ gisa. Modernitatetik eta abangoardiatik abiatutako arteak garai mitologikoarekin topo egiten du; talka horretan kontu zaharretako paisaia magikoekin, arrasto arkeologikoekin eta berriro ere funtzio erlijiosoa duen kaperarekin integratuz. Eskulturaren eta arkitekturaren jakintzak elkarlotzen dituen proiektuak, estazio megalitikoa aurkitzen den orografia konplexuan erlazio oparoak proposatzen dizkigu, harrespilen eta trikuharrien kultura neolitikoa abangoardiako estetika iraultzailearekin hartu-emanetara erakarriz2. Horrela, hiruzpalau elementu dira bertako espazioan eragiten dutenak:

. Toki sakratua Cromlech mikrolitikoaren lekuan, ‘cronotopos’ jakinean irudikaturiko identitate kolektiboaren aurriekin (‘paisaia etnografikoa’). ‘Jaungoikoa harrapatzeko tranpa’ eraikitzen duen artista-magoarena.

. Modernitatearen arau eta berezitasunetik lurralde mitikoarekin eta ‘objektu sakratuarekin’ kidetzen den eskultura-estatua (‘huts’ sinbolikoaren adierazle paregabea den estela-hilarria).

. Kristautasunari loturiko benerazio erlijiosorako kapera arkitektonikoa (‘mikro-arkitektura’), Oteizarengan, nola edo hala, ‘inperio’ indoeuroparraren ‘ofizialtasunetik’ aurre-indoeuropar kulturaren ustezko kontzientzia modu sinkretikoak kateatzen dituena.

. Altzari-esertoki litikoak, inertzia eta interferentziarik gabe lokarri neutroak korapilatzen dituztenak; isiltasunez, erresonantzia gutxirekin eta tentsioak baretuz.

3. Eskalaren eraldaketak: Oteizaren oihartzuna hirietako paisaia urbano postmodernoetan

Hasieran genion bezala, goiko paragrafoetan XX. mende erdialdeko Oteizaren lan publiko esanguratsuenak aipatu ditugu. Izan ere, tailerra uztearekin batera esperimentazio plastikoaren bilakaerak ez zuen helmuga ikusiko baizik bide berrietarako iragapidea: Oteizak eskultura utzi eta ‘hirira pasa behar dut’ zioenean bere ibilbide intelektual eta artistikoaren punturik goren eta interesgarrienaren ateetara urreratuko gintuen. Erro kultural sendoak zituen pentsaera politiko estetikoa arte hezkuntzaren eremuan, gizakiaren heziketa izpiritualerako ezinbestekoa zena, eta bestalde hiri-espazioetan proposaturiko esku-hartzeekin gauzatuko du. Horien testigu apartak izango dira Montevideoko José Batlle eta Ordoñez-en monumentua eraikitzeko konkurtsoa (Roberto Puig arkitektoarekin, 1959an), Donostiako ‘Izarrak Alde’ hilerria Ametzagañan (Daniel Fullaondo-rekin, 1985en) edota Bilboko Ardo Biltegiko ‘kuboa’, hau ere laurogeigarren hamarkadaren akabuan (Sáenz de Oiza-rekin). Eskultura eta arkitekturaren uztarketa helburu zuten ekintza hauen nondik norakoak agertuko dira ziurrenik ale berezi honetan ere3. Kontu egin behar da beraz, ‘arteak hiriaren estetika zehazteko erreferente nagusi izateko zuen gaitasuna’ zuzen-zuzenean ari zela islatzen, Santiago Erasok hastapeneko aipuan esaten zigun legez, inoiz portu onera iritziko ez ziren proposamen nahiz proiektu arkitektoniko eta eskultoriko hauekin.

Arras desberdina litzateke, hain zuzen, Euskal Herriko geografian han-hemenka barreiaturik dauzkagun Oteizaren eskultura publikoen kasua. Lehen genionez, gehientxoenak bere prozesu esperimentalaren fruituetatik eratorririko eskala handitzeak izaki, hiri-eskenatoki postmodernoetan zeresan izugarria daukate. Azkenaldian izan du entzuterik, besteak beste, Bilboko Udaletxearen aurrean ezarritako ‘esfera huts’ erraldoiak. Uren Partzuergoak ordaindu zuen eskultura ibai ertzeko ‘Campo de Volantín’ erriberako pasealekura eraman zuten, dirudienez, arazo teknikoak bitarteko4. Gaur egun Bilboko Arte Eder Museoko bildumako parte den “Esferaren hustuketaren” serieko piezak nolabaiteko oreka apurtzen du Udaletxeko zubiaren eta eraikin historikoaren (Joaquín Rucobarena, 1883-93) testuinguruan. Ikonografikoki oso indartsua den paisaia urbanoari neurriz kanpoko eskultura auto erreferentziala gainjarri zaio, berau ere txit boteretsua eta potentzia ikonografiko erabakigarria duena5, urteen joan etorrian irudikaturiko perspektiba eta simetria guztiak eraldatuz6.

4. ‘Hain gertu baina hain urruti’: Oteiza eta Chillida parez pare Donostiako Badian

Distantzia fisiko eta kontzeptualak tarteko, antzeko irakurketa posiblea ez ezik erabat zilegia litzateke Donostian, Kontxako Badiaren eskuineko erlaitzeko Paseo Berrian. Hau ere itsas bazterreko espazio bitxia kontsidera daiteke, portu zaharraren, Erdi Aroko hiriaren eta Kortazarren zabalgunearen arteko elkargunean; Urgull mendiko harresien azpian eta Donostiaren historiak berak abiapuntua duen tokian. Hemen, eskala egokirik lortzeke dakusagun Oteizaren pieza monumentu bilakatua ez da erraztasunez txertatzen inguruneko paisaiarekin elkarrekintzan. Hiri altzariz gainezka, egurrezko plataformara igoa eta autoen aparkalekuaren ondoan, bertako izaera bereziarekin zubirik eraikitzea kosta egiten zaio7. Oteizak utzitako ondare artistikoaren kudeaketak ohituta gauzka aspaldi esperientzia eskultorikoaren sustraietan dautzan interes gakotik at sortzen dituzten erreprodukzioetara, Euskal Herriko gure hiri eta herrietan.

Aitzitik, Eduardo Chillidak eta Luis Peña Gantxegi arkitektoak 70. urteetan gauzaturiko “Haizearen Orrazia” deritzon hirigintza jarduera eskultoriko, urbanistiko eta arkitektonikoak hiriaren eta itsasoaren arteko mugak identifikatzen ditu, itsasaldeko harkaitzek hiriari ‘tartea’ irekitzen dioten lekuan. Burdinaren herdoildurak margoturiko harrietan txertatzen dira eskultura gorri arreak, mendiaren eta itsasoaren arteko erdigune ‘sakratutik’ ikuskatzen ditugunak8. Kontxako beste aldean dena da gainjarria; lorategiak, euskarria eta ‘altzariak’. Chillida eta Oteiza, hain hurbil baina horren urruti; bai joera pertsonalean eta baita Donostian ere, kostaldeko hiri-espazioetan. ‘Haizearen Orrazian’ paisaiak berak hartzen du eskulturaren eskalara egokituriko itxura eszenografikoa. Oteizarekin aldiz, onartu beharko genuke haren eskulturek ez dutela eskalarik; ezen ‘tokirik’ ere ez baitute. Pedro Manterolaren hitzak gogoratuz, haien ‘lekuak’ abstrakzio hutsa behar du izan, berorrek (Oteizak) ‘espazio irekia’ izendatzen zuena9. Gure egunetan, gune publikoetarako espresuki landu ez diren artelanekin (Oteizarenak ez eze beste hamaika), laster uler daiteke objektu artistikoak ere galdu egin duela edo galtzeko zorian dagoela, agian, espazio publikoaren konfigurazioan zuen lehentasunezko posizioa (S. Eraso).

• Harpidetza / Suscripción
• Quiénes somos
• Política de privacidad
• Avisos legales
• Eusko Ikaskuntza
• ISSN 1139-3629
• info@euskonews.com