Gaiak
Neguko solstizioa
Euskal Herriak, beste herri zaharrek bezala, aspalditik ospatu ditu solstizioak. Baina egiten ziren ospakizuna ulertu ahal izateko antzinarora bueltatu beharko dugu, paganoen garaiera.
Gaur egun egutegi finko daukagu, baina hau ez da beti horrela izan. Mendeetan zehar, kristautasuna lehen eta zientziak beranduago, Euskal Herrira ailegatu eta haien ideiak zabaldu baino lehen, jendeak denbora markatzeko ilargiaren zikloak eta lurra eta eguzkiaren arteko posizioek naturan eragiten zituzten aldaketa ziklikoak jarraituz lortzen zituzten haien erreferentziak. Horrela, antzinako ospakizunak eta ohiturak egutegi horrekin lotura zeukaten (inauteriak, udako eta neguko solstizioak...) edo, baita ere, eguneroko biziarekin (uzta jasotzearekin).
Antzinako herriko biztanleek haien ingurune begiratu eta erreparatzen zuten. Hori dela eta, naturaren indarrak adoratzen zituzten, egunez egun ikusi ahal zituzten gertakari harrigarriak, inork ez zeukalako inongo azalpenik horiei buruz. Eguzkia, ilargia, amalurra, ekaitzak... Fenomeno guzti hauen artean eguzkia nabaritzen zen, argia ematen zuelako eta, horrela, bizitzari bidea eginez. Neguko solstizioa
Izar horri buruz hitz egiten badugu, lurraren ardatza inklinatua dagoela esan behar dugu. Horrela, gure lurraldean urteko momentu ezberdinak sortzen ditu, urtaroak hain zuzen ere. Makurdura dela eta, urtean zehar jasotzen ditugun argi orduen kopurua aldatzen doa. Aldaketa honen momentu kritikoak eguzkia urrunagoa edo hurbilagoa dagoenean dira, hots, neguko solstizioa —urteko egunik motzena eta gau luzeena— eta udako solstizioa —urteko egunik luzeena eta gau motzena—.
Neguko solstizioan, urteko egunik motzenak eta gau luzeenak izaten dira.
Argazkia: CC BY - Katrina
Solstizio hitza latinetik datorkigu solstitium (sol sistere). Eguzkia lo —geldirik— dagoela adierazten du.
Gure arbasoek lurra eta eguzkiaren arteko erlazioaren momentu garrantzitsuenak markatuz gain, ospakizunak ere burutzen zituzten, eguzkia gaurekiko borrokan irabazten zuela ospatzeko —udan— edo berriro birjaio edo berpizten zela, eta berarekin bizia ekartzen zuela —neguan—.
Zeintzuk ziren ospakizun horiek? —galdetuko duzue. Horretarako ez dago erantzun bakarra, gauza guztiak bezala ohiturak aldatuz joan baitziren mendean zehar. Gainera errito hauek ez ziren solstizio egunean bakarrik burutzen, data horren hurbil zeuden egunetan ere agertzen bai zintzaizkiguten. Baina elementu batzuk mantendu dira: ura, sua eta landareak. Transposizioa
Kristautasuna Euskal Herrira ailegatu zenean paganoen ospakizunak oso finkatuak zeundeten herriarengan. Hori dela eta sinesmen berriak ezin izan zuen kendu edo desagerrarazi paganoen sinesmenak eta, horren ordez, haien erritualetan barneratu zituen antzinako sinesmenak. Horrela, eta modu artifizial batez, Kristoren jaiotza neguko solstizioarekin bat egin zuen, eta San Juan Bautistarena udako solstizioarekin (nahiz eta egun batzuk beranduago ospatu). Handik aurrera, eta mende askotan zehar sua, ura eta landareei buruzko paganoen erritoak eta kristautasuna elkar mantendu dira, mestizaje edo nahasketa berezi batean. Baselizak, elizak eta katedral asko eta asko paganoentzako berezi edo magikoak ziren lekuen ondoan edo gainean —edo hurbil— eraiki izan dira.
Eta aipatutako transposizioa gabonetan ere errez ikus daiteke. Horrela, sinbolikoki erabiltzen ditugu apaingarri garrantzitsuenak paganoen sinboloak dira, kristau sinesmenek barneratuak. Adibide moduan, antzinako herrientzako “aritza” zuhaitz sakratua zen eta aritzetan zintzilikatzen zituzten haien ofrendak. Baina San Bonifaciok, germanoak ziren herrien artean kristautasuna zabaldu zuenean, “aritza” moztu zuen, eta bere ordez “izeia” ezarri zuen. Aldaketa horrekin batera hostoak galtzen zituen zuhaitza alde batera utziz, hosto iraunkorrekoa zen zuhaitza inposatu zuen, sinbolikoki heriotzaren gainetik zegoena (bata hiltzen zen, berriro berpizteko; bestea beti zegoen bizirik).
Gabonei lotutako beste elementua zuhaitz horietan zintzilikatzen diren kolorezko bolak dira. Aitzinean, kristautasuna zabaldu baino lehen, Eskandinavian eta Britainian kokatzen zituzten bola horiek, izaki txarren aurkako babes giza.
Kristautasuna zabaldu baino lehen, Eskandinavian eta Britainian kokatzen zituzten koloretazko bolak izaki txarren babes giza.
Argazkia: CC BY - abbilder Solstizio egunean
Nekazarien komunitateetan soroetan azken produktuen jasapenak eginak zeundetenean eta txerria dagoeneko hilda zegoenean, neguari aurre egiteko prestakizun lanak burutu behar ziren. Baina hori egin baino lehen, urte osoan zehar izandako zorrak ordaindu behar zituzten. Azkotan baserriak edo lantzen zituzten lurrak ez ziren beraienak, jabe batenak baizik. Horregatik Santa Lutzi leku batzuetan —Urretxu, Zumarraga...— eta San Tomas besteetan —Donostia, Bilbo, Gasteiz...— eginbehar hori egiteko erreserbatzen zen. Eta Atsotitzak horrela esaten du:
Santa Lutzi, gaua moztu eta eguna hazi
Horrela, Gabonak baino hiru egun lehenago —normalean neguko solstizioa gertatzen den egunean hain zuzen ere— baserritarrak hirira joaten ziren, zorrak ordaintzera eta, horrekin batera, urteko azken produktuak saltzera, urte zaharrari agurra eginez. Azken finean San Tomas azoka neguaren atea zabaltzen zuen.
Egun batzuk beranduago Olentzeroren etorrera eta Eguberria ospatzen zen. Gure arbasoek ongi ezagutzen zutenez eguzkiaren ibilbidea, egun horri “Eguberria” izendatu baitzuten. “Egu”, eguzkitik datorkigun hitza, eta “berri”, haientzako eguzki berriro berpizten zen eguna zelako. Neguko solstizioaren ostean egunak luzatzen doaz, gauari irabaziz eta berriro bizitza ekarriz.
Olentzeroren gaua pasa ostean Eguberria edo Gabonak ailegatzen dira. Olentzero deitzen zieten ere ospatzen ziren jaiei. Bizkaialdean Natibitate eguna erabiltzen zen batzuetan, Nafarroan Xubilaro, eta azken honekin paso emango diogu beste sinesmenari, izen hori sortzeko “subil” (Gabonetan erretzen den enborra) eta “aro” (garaia, momentua) hitzak erabili baitziren. Errepikatzen den elementua: sua
Neguko solstizioa, udakoa bezalaxe, sutearen inguruan ospatzen zen. Eguzkiak natura berpizten duen moduan, suak ere, momentu berezi batzuetan, eguzkia, pertsonak eta animaliak berpizten ditu. Suteen helburua ez da bakarra edo berdina leku guztietan, baina adituen arabera indar magikoa bilatu ohi da, eguzkia bere bidea jarraitu dezala.
Horrela, herri gehienetan, esate baterako, Olentzero erretzen da, eta hori da, hain zuzen ere, gauza edo gertakari txarrekin bukatzeko eta nahia berriak eskatzeko momentua.
Olentzeroren gaua pasa ostean Eguberria edo Gabonak ailegatzen dira.
Argazkia: CC BY - danielolaizola
Aitzinean sutea baserrian egiten zen ere. Horretarako “Gabon”a erabiltzen zen. Gabon deitzen zioten gau berezi horretan erretzen zen enborrari, konkretuki “Gabon-mukur”, “Olentzero-enbor”, “Gabon-subil”, ea. Enbor honek propietate bereziak zituela esan ohi da. Horregatik abenduaren 24ko afaria enbor horren suarekin sukaltzen zen.
Baina sutea piztea ez zen nahikoa. Batzuetan sua gau osoa mantendu behar zen; bestela urte horretan etxeko baten heriotza gerta daiteke. Beste lekuetan gau honetan pizten zen sua urteberria arte piztuta egon behar zela esaten zuten.
Herri askotan, sutea egin eta hurrengo egunean, abere guztiak pasatu behar ziren erabilitako enborraren gainetik, edo geratzen diren hautsen gainetik, animaliak babesteko. Hauts hauek izaki txarrak urrun mantentzen dituzte. Propietate bereziak zituenez, urtean zehar ekaitza bat zegoenean, enbor hori berriro sutera bidaltzen zuten, etxea babesteko. Urari lotutako erritoak
Suaren errituala, suteena konkretuki, bizirik dirau oraindik. Baina beste erritoekin, urarekin zerikusia dutenak hain zuzen ere, ez da horrela gertatu, eta ia desagertu dira. Orain dela urte gutxi arte solstizio egunaren aurreko gauaren ura, suteak bezala, propietate bereziak, magikoak zituela esaten zen, beste lekuetan Gabon zaharreko ura aipatzen bazuten ere.
Herri askotan, kanpaiek urtearen azken gauaren bukaera markatzen zutenean, iturri batzuetara joaten zen ura hartzera, momentu horretan hartutako ura propietate bereziak baititu, bai sendatzeko, bai magia egiteko. Abenduaren 31aren kanpai soinuekin batera hartutako urak larruzko gaixotasunaren babes onena zela, ezkabia, hazteri, legenarra, garatxoen kontra...
Nafarroako herri batzuetan jendeak udaletxe aurrean ematen zuen momentu berezi hori. Gazteek, bitartean, uraren bila joaten ziren.
Lekarozen gauerdian ibaiaren urak ardoa bihurtzen zirela esaten ohi zen, eta kasu honetan herriko neskak joaten ziren bila. Ura hartuta herriko etxe guztiak begiratzen zituzten, eta atea irekita topatzen zutenean barrura sartzen ziren eta eramaten zuten ura lo zegoen jendearen gainean botatzen zuten.
Satrustegik esaten du euskaldunek naturaren legeak bertan behera geratzen zirela kanpaiak jotzen zuten momentuan sinesten zutela.
Herri askotan, kanpaiek urtearen azken gauaren bukaera markatzen zutenean, iturri batzuetara joaten zen ura hartzera, momentu horretan hartutako ura propietate bereziak baititu, bai sendatzeko, bai magia egiteko.
Argazkia: CC BY - Guadalupe Cervilla Landareak eta solstizio egunean lortzen zituzten propietate magikoak
Sua eta urari lotutako erritoak ez dira bakarrak, eta haiekin batera beste ohiturak ere mantendu dira landare eta zuhaitzi lotutakoak.
Leku batzuetan lore sortak, gurutzeak edo koroa borobilak osatzen ziren, mota ezberdineko lore edo landareekin eginak (arrosak, elorri edota elorri zuriak...) Batzuetan landareak elizara eramaten ziren, bedeinkatzeko.
Eta guztiekin prozesu antzekoa zen: urte osoan zehar ihartzen mantendu behar ziren, momentu berezi batzuetan erabili ahal izateko. Ekaitza edo enbatak zetozenean, esaterako, edo pertsona edo animali bat gaixotzen zenean landare horri hosto pare edo adaxka bat kendu eta sutara botatzen zen, etxea babesteko tximisten kontra, edo pertsona edo animalia zaintzeko.
Hurrengo urteko solstizioa ailegatzerakoan lore sortatik geratzen zena sutara botatzen zen, sorta berria osatuz. Bukatzeko
Sinesmen, errito eta ohitura batzuk milaka urte dituzte eta urte gutxi arte bizirik iraindu dute, landatarren inguruan batez ere. Batzuk mantendu dira, hirietan indarra berreskuratu dituztenak ere badira, baina beste asko eta asko betirako desagertzen ari dira. Kulturak bizirik daude eta, naturala denez, belaunaldi bakoitzak bere ekarpenak egiten dio. Baina argi izan behar dugu galtzen diren elementu hauek ez direla inoiz bueltatuko.
