• Euskonews
• Euskonews Gaztea
• Euskonews Multimedia

Euskal munduaren ikusmolde eta kulturarekiko harremanak Iparraldean XXI. mende hastapenean

Thomas PIERRE

Gaur egun, Ipar Euskal Herrian euskal kultura eta nortasuneri eman erranahiak ainitzak dira, bai kalitatearen bai kantitatearen aldetik. Ainitztasun horren oinarriak dira Iparraldeko eremu berezitasunak (eskualde eta giza sareen arabera), berezitasun horiek harreman neurri ezberdinak dauzkatelarik euskal ohitura eta euskararen erabilpenarekin. Ainitztasun hori lotua da ere euskal mundua eta kultura frantsesaren arteko harreman historikotik sortu unibertso sinbolikoen ugaritasunari, euskal mundua beti halabeharrez, soilik eta berez lotzen delarik baserri gizarte zahar bati, eta kultura frantsesa ikusten delarik —berez ere— Iparraldean sartu kultura politiko aintzinakor baten tresna historikoa bezala. Beraz, ikusmolde ainitztasun hori fenomeno historiko ezberdinek sortu akulturatze/kulturatze neurri aldakorrek dute azaltzen ; fenomeno historiko horiek ditugu orroitaraziko azken solas huntan eta bereziki Iparraldean Estatu frantsesak daraman administratze politikoa. Bertzalde, eta hau fenomeno berriagoa da eta azpimarra lezake orokorrean kulturarekiko harreman garaikide mota berri bat —globalizazio eta indibidualismoaren etengabeko garapen fenomeno paraleloen kuadroan—, euskal kulturarekiko harreman ezberdinak ulertzen ahal dira ere indibiduen hautu pertsonalaren bidez, bakoitza izan daitekelako kultura erakarle edo Pierre Bidart-ek deskribatzen duen bezala : “euskaltasun aktibo” erakarle.

Ikusmolde ezberdintasunak ikaragarriak izan daitezke, eta hunen froga da “Euskal Herria” izena bera ez dela baitezpada lotua lurralde ikusmolde bereri. Euskal kultura eta nortasunari eman erranahien oinarriak dira kontzeptu erreferente biziki ezberdinak, bai eta ere kontrakoak, adibidez esentzialismoa (edo primordialismoa), instrumentalismoa eta konstruktibismoa. Eragile gehienarentzat, euskara gelditzen da euskal kulturaren existentzia eta euskal kidetasunaren sendimenduaren osagai eta erreferente nagusia.

Horrela, gaurko Iparraldean, biztanleek euskal kulturarekin dituzten harremanak, euskal munduaz dituzten ikusmolde izaitearen, eta kultura hortarik sortu eta kultura horren osagai diren elementuen araberakoak dira nagusiki. Ikusi dugu ikusmolde mota desberdinek sortzen dituztela euskal mundua gaur arte azaltzeko izan den oinarri ideologiko nagusi eta gehiengoaren onartzeko, ber-formulatzeko edo gaitzesteko manera ezberdinak, oinarri ideologiko hori delarik misterioa, berezitasuna eta denboraz-kanpokotasunarena.1

Eragileek euskal kultura eta euskara eremu publikoan sartzeko alde edo kontrako dialektikoen eraikitzeko erabiltzen dituzten tresna argumentatiboak, beren baloreak nahasten dituzten historio instituzional nazional eta tokikotik sortu ikusmoldeen arabera dira. Erakutsi dugu Iraultza frantsesaren errola nagusia. Iraultza hori oinarri, Estatu-nazio errepublikarraren eraikuntzak parte hartzen du Iparraldean harreman gatazkatsu baten garapenean, nazio eta eskualde sailen artean, horretarik sortu direlarik ezadostasunak hizkuntza nazional eta tokiko hizkuntza, kultura nazional eta tokiko kultura, eta espazio publiko eta espazio pribatuen artean. Paraleloki, azpimarratu dugu Euskal Herriak jasan duen etnologizatze fenomenoaren garrantzi haundi, beti Estatu-nazio egitarau gisa eraikitze eta justifikatze dinamika kuadro historiko horren baitan. Zeren, gaur oraino, antropologiak ikasgai gisa ukan du, nolazpait, hoben bat, eragileek, beren nahikari kulturala edozoin izan dadin, kategoria antropologikoak erabili edo ukatu baitituzte —adibidez kultura, nortasuna, etnia, eta arraza—, horrek eztabaida sutsu ezartzen duelarik, plurisemantikoak baitira. Horrela, nozio horien erabilpenaz, euskal kulturaren sartze politikoaren aurkakoak arbuiatzen ditu euskal mundutik orokorki eta euskal nazionalismotik bereziki sortu argumentu guziak ; aldiz sail euskalzale desberdinek euskararen instituzionalizatze onespenean ikusten dute euskal nortasunaren biziraupen edota garapen tresna.

Euskararen defentsa eta garapen dinamika, euskal kulturaren instituzionalizatzearen aurkakoek ikusten dute halabeharrez atzerakoi, kultura itxi agertzen zaien euskal kulturaren defentsa jarrerak sor bailezake. Arrazoinamenduaren etapa huntan da argiki agertzen euskal munduaren berezitasun sendimendua beretzen duten hitzen erabilpena. Ustezko berezitasun horrek, euskal munduaren itxidura eta baztertze ideiaren iturburu, Iparraldean euskararen ofizialtasunari buruzko beldurraren oinarria bera osatzen du, kontrako ainitzen baitan. Kasu hortan, euskal kulturaren politikan sartze ahalak, bereziki gauzatzen dena euskara hizkuntza publikoa bilaka dadilako nahikarian, sortzen ditu txarrenean euskal nortasunaren gaitzeste ihardokitzeak, eta hoberenean axolagabezia edo norberak bere baitan euskaltzat daukanaren ukatze jarrera pertsonala.

Bainan euskal izaitearen ikusmolde hori —baztertze kultural eta kultura itxi bezala, erranahi baita komunitarista— testuinguru historiko berezitan sortu da. Euskal kulturari buruzko gaurko ikusmoldeen azterketa haien deseraikuntzaren bidez egin behar da. Hain zuzen, Euskal Herriari buruzko ondoriotasun historiografikoaren izaitearen azterketak ilustratzen du zernahi motako solas zientifikoen eragin nagusia euskaltasuna ideia eraikuntzaz eta, berezikiago, euskal berezitasun nozioaren eraikuntza progresiboaz. Zeren lotura biziki ertsi bat bada ondoriotasun zientifiko horren mamia —pittaka pittaka hedaturik, sartzen dena ikusmolde herrikoietan, bai Euskal Herrian, bai kanpoan — eta euskaltasunaren gaurko ikusmoldeetan oinarritzen diren erreferente baten artea, hau dela euskal etniaren existentziaren sinesmena. Ondoriotasun historiografiko horrek, literario eta zientifikoa, baldintzen ditu bai Euskaldunek gaur beren buruaz dituzten ikusmoldeak, bai bertzeek haietaz dituzten ikusmoldeak. Zeren, testu guzi horiek zeharka baieztatzen dute Euskaldunen historiogabezia, eta laguntzen dute euskal mundua eta euskal hitz soilek maiz adierazten duten aldaezinaren sendimendua iraunarazten.

Obra zientifiko horiek euskaltasunaren definitze lanean erabiliak izan direnez gain, jaidura euskalzale ezberdinen nahikariak nasaiki trabatzen dituzte gaur, jaidura horiek beren asmo politikoak edonun koka dezaten. Euskal aldarrikapen instituzional guziak trabatzen ditu euskaltasun ikusmolde horrek, euskal nortasuna eta kulturaren ikusmolde esentzialistak nahasten dituen imaginario errangabe baten menpe dena. Hain zuzen, ondoriotasun literario eta zientifiko hori nagusiki instrumentalizatzen dute euskara eremu publikoan sartzearen kontrakoek, helburu hunekin : tokiko historia eta oraina kontutan har lezakeen edozoin aintzinapen instituzionalak gaitzetsi.

Beraz, gaurko euskal mundua paradigmo nagusi baten aurrean dago ; sail euskalzaleek bereziki kontutan hartu behar dute, Iparraldean euskararen onarpen instituzionala duten helburua gogoan. Gaurko euskal mundua —euskal kulturaren ikusmolde ainitzek osatzen dutena— bere buruaz dituen ikusmolde maila ezberdinetan oinarritzen da ; Historiak ondoriotzat utzi diozkan bi erreferentzi eremuen artean murgiltzen da ; in fine, batean datza euskalduna autonimoaren erranahitik nagusiki sortu ikusmoldean, autonimo horrek adierazten duelarik ohiko balore sozial bat : talde baten kidetasuna hizkuntzari esker dela ; bertzean, nortasunaren ikusmolde bertze itxuretan datza, oinarritzat dituztenak Estatu-nazio frantsesaren eraikuntza historia, XIX. mende ondarreko euskal idazki nazionalistak, eta solas zientifikoen izaiteak, komunika bideek oraino nagusiki zabaldu eta hedatzen dituztenak, transmititu eta iraunaraziz euskal munduaren itxura zaharkitu bat, bai eta ere garbi eta itxi bat. Luzaz, literaturak Euskal Herria ez du deskribatu edo pentsatu misterioaren doinurekin baizik, etnia mitotik sortu erreferentzi esplikatiboekin baizik, eta horren ondorioz, euskal nortasunari lotzen den guzia, ikusmolde esentzialista baten bidez da ikusten oraino.

Gure gai nagusiaren baitan, galdera ginuelarik euskal munduaren gaurko ikusmoldeek —eta horien historiak— zoin neurritan baldintzatzen zituzten edo ez gaur euskal kultura eta euskararen instituzionalizatzearen alde edo kontrakoen solasen izaitea, fenomeno horrek bere garrantzi guzia hartu du. Zeren jarraipen baten existentziak —bereziki XIX. mendetik gaur arte— Euskal Herriaren aztertze deskribatiboan, parte hartzen du berezia denaren erainkuntzan, eta ondotik berezitasunarenean, bitxia eta ondotik gutituarenean, denboraz-kanpokoa eta ondotik etnikoarenean. Euskal munduaren arau horren iturburua da ikusmolde nazional baten efektuak, kulturak hierarkizatzea justifikatzen duen akademismo zientifiko baten eraikuntzatik sortua. Euskal berezitasunaren eraikuntzak, euskal etniaren gaitzeste garaikidea sortu aintzin, oinarri du lotura historikoa nortasuna nozioa eta zientzien garapenaren artean (bereziki antropologia, historia eta biologia), Kultura-Arraza korrelazio sinesmenaren baitan.

Iparraldean euskararen instituzionalizatzea egokia denez eztabaida testuinguruan, ikusmolde hori —jakitate akademiko nazionaleko historiatik datorrena— gehiago baliagarri zaie, menperatze intelektual tresna gisa, kontrakoen nahikarieri, hauek aldarrikatzen baitute statu quo politikoa, ezenez eta euskal kulturaren sartze politikoaren militanteeri, zeren berezitasunaren ideia, arrunt plurisemikoa, segidan arbuiatua da justifikatze tresnatzat ikusia delarik.

Gainerat, euskal munduaren ikusmolde esentzialistaren iraunkortasuna ertsiki lotua zaie ikusmolde nazional nagusiaren ezaugarri historiko eta garaikideeri, horrek zuzen kontrakoa daukalarik politika saila eta eskualdeko deitu kulturen arteko lotura. Zeren, logika batek desberdintzen ditu kultura edota gizarte aintzinakorrak eta kultura edota gizarteak edozoin kultura politikoarekin berez bateraezinak uste direnak. Logika horrek —kultura nazional eta eskualdeko kultura nozioeri aplikatua— baldintzen ditu gaur ikusmolde ezberdinak hizkuntzek Iparraldean duketen errolari buruz : hizkuntza frantsesa konstituzionalki hizkuntza nazionala eta publikoa da, aldiz euskara tokiko hizkuntza eta hizkuntza pribatua bezala ikusia da. Ezberdintze hori ertsiki lotua zaio nortasun nazionalaren eraikuntzari, ezadostasun bat sortu baitu historikoki homogeneitate saila eta heterogeneitate sailaren artean. Lehenak lotzen ditu nazionala, koerentea eta gaurkotasuna. Eta bigarrenak hurbiltzen ditu eskualdea, ohitura eta jatorria. Euskararen ofizializatzearen kontrakoen erretorika, —euskal kulturaren ikusmolde atzerakoi eta folklorizatu batean oinarritzen dena— leial agertzen zaio orduan tipologi zientifiko huni, eboluzionista eta funtzionalista, aurka ezartzen dituena Estatugabeko gizarteak eta gizarte estatudunak, azter-bide hau jarraituz : gizarte edo kulturak aldatzen dira izaki bizidunak aldarazten dituzten mekanismo orokor berdineri esker.

Bainan gizarte historiko/gizarte historiogabeko desberdinketak —bai eta ere horren deklinabideen instrumentalisatzeak : Estatugabeko gizarteak/gizarte Estatudunak, gizarte aurre-industrialak/gizarte industrialak, gizarte idazkidunak/gizarte idazkigabeak— sentsurik ez du ez bada kontutan hartzen oinarritzat daukan kuadro historiko eta ideologiko berezia, erranahi baita euskal izaitearen ustez denboraz-kanpo deskribapena. Kuadro ideologiko hortan da itxuratzen euskara eremu publikoan sartze kontrakoen solasa. Zeren solas hori, Estatu frantsesa eta bere akademismo (bereziki zientifiko)-en eraikuntzatik sortua, oinarritzen da pentsamolde hierarkizatzaile batean, tokiko kultureri, eskualdekoak deituak, ezaugarri halabeharrez aurre-moderno, eta ondorioz berez a-politikoak ezarri diozkanak. Euskal kasuan, ideia hori tokiko kultura ikusia denari buruzko denboraz-kanpoko sendimenduraino doa. Horrela, kontrakoen solasa euskal izaitearen ikusmolde esentzialista batean oinarritzen da, eskualdeko deitu kultura bat denaren edo izan behar lukeenaren ikuspegi estereotipatu batean, estatu arau itxuratze ideologiko bati leialtasunez : Estatu zentralismoa eta bere molde frantsesa, jakobinismoa.

Ideologia horren ondorio nagusia da kulturen arteko hierarkizatze baten jartzea. Kultura frantsesa kategoria hola ikusia da : kuadro bat, nun kultura politiko demokratiko bat garatzen ahal baita. Kultura demokratiko bat sortu baita kultura frantsesaren baitan —ustez helburu unibertsaladuna—, kultura frantses hori “nahasketarentzat” gai agertzen da. Ikusmolde horren indarra are gehiago hedatua da, arrazan baitako sinesmen azkar baten testuinguruan garatzen baita edo, bertzela erraiteko, “naturazko” ezaugarri eta kultura izaiteen arteko baldintzagabeko berdintasun aurre-iritzi mitikoari erreferentzia egiten baitzaio. Euskal kultura kategoria ikusia da —kultura dela onartzen delarik, ez baita beti hala euskararen ofizializatzearen kontrakoen iritziz— berez kuadro politiko batean sartzeko ez gai. Halabeharrez tokiko, bio-raziala, aurre-moderno eta denboraz-kanpokoa dela pentsatzeak ideia honerat darama : tokiko kultura oso eta mugatua da, aldaezina, eta beraz “nahasketarentzat” ez gai. Horrela, kultura zilegi publiko (kultura frantsesa) eta legez kanpoko kultura pribatuaren (euskal kultura) arteko bereizketa —bigarrenak ideologikoki berez hala egon beharra dela uste delarik—, “Errepublikaren defentsan” oinarritzen den solas euskal antimilitantismo baten formakuntzaren beharrezko baldintza da.

Bereizketa ideologiko horren baitan, edozoin erreforma kulturalen kontra direnek nortasun gaiaz beren eremu erretoriko nagusia egiten dute, ideia hunekin azpiz : euskal komunitarismo bat bada, sentsu ezkorrean, eta are gehiago euskal arrazismo bat. Bainan euskal arrazaren ideiaren eraikuntza —eta hunen gaurko erabilpen metaforikoarena, euskal etnia nozioaren bidez— ez da azaltzen ahal XIX. mendeko historiografia eta antropologia aipatu gabe. Euskal etnia ideia hori oinarri teoriko bat da, Estatugabeko gizarte (euskal kasua) eta gizarte estatudunen (Errepublika frantsesa) arteko bereizketaren iturburu dena, bai eta bereizketa sinonimo hunena : historiagabeko gizarte eta gizarte historiaduna, hau sortu delarik gizarte bero/gizarte hotz bereizketatik.

Gero, bereizketa hori aplikatua izan da kultura kontzeptuari, eta ondorioz, solas bat itxuratu da, hastapeneko aurre-iritzi hunekin : euskal kulturaren izaitea esentzialista da. Euskal kulturaren izaite organiko hutsaren baitako sinesmen horren eraginez, solas bat eraiki da helburu hunekin : erakutsi euskal kultura eremu publikoan sartze aldarrikapenaren alfertasuna. Zeren sinesmen horrek jendea biltzeko indar hedatua du, lehen lehenik mito araudia daukalako eta beraz nortasun solas eta sendimenduak zeharkatzen baititu.

Kuadro hortan, euskara eremu publikoan sartzeko nahikaria —koofizialtasun aldarrikapena— gaitzetsia da eta frantses hizkuntzaren araudi nazionala defendatua. Euskara izan dadilako nahia, frantsesarekin, Iparraldeko bi hizkuntza ofizialetarik bat, ideia huntan oztopatua da : hizkuntza nazionala, komunikazio hizkuntza, bakarra izan beharra da eremu publikoan. Berritz ere, Iraultza frantsesa eta frantses nortasun nazionalaren eraikuntzen ondoriotasun ideologikoen kuadroaren baitan azaldu behar da ideia hori, horiek tokiko hizkuntzeri ezaugarri halabeharrez baserritarra, atzerakoia, iragana eta “etnikoa” (erran nahi baita a-politikoa eta ez “hiritarra”) eman baitizkiete. Euskal kultura eta euskara eremu publikoan sartzearen kontra eta aldeko fenomenoak azaldu behar dira beraz kultura nazionala eta eskualde kulturen arteko bereizketaren efektuen kuadroan, bereizketa hori Estatu-nazio frantsesaren eraikuntzatik sortua delarik, eta, bertze gisarat, lotu behar dira euskal munduaren etnologisatzearen ondorioekin.

Bertzalde, euskararen ofizializatze aldarrikapenak historiaren argumentua beharrez eta azpiz erabiltzen dituzten eztabaidak pizten ditu. Kontrako zilegitasun historikoak sustengatzen dituzten solas gatazkatsu kuadro hortan, solas euskalzaleek euskararen ofizializatzearen aurka direnek baino ainitzez gutiago erabiltzen dituzte froga historikoak. Zeren, kontrakoek aipatzen duten Historia historia nazional eta publikoa da eta beraz, zuzenezkoa. Aldiz, euskalzaleek biziki guti erabiltzen dute argumentu mota hori, izigarri neke baizaie erabiltzeko, euskal berezitasun ideiari lotuak baiditezke, eta beraz denbora aurre-moderno bati, ez bada denboraz-kanpoko sendimenduari. Euskalzaleak argumentu mota hortan sartzen direlarik, kontrakoek diote gizalde berezi bat aldarrikatzen dutela, berezitasun bat defendatzen dutela, eta beraz politikaren ikuspegi unibertsal baten aurkakoak direla, Historiaren sentsuaren kontra ari direla. Bainan berritz ere, pentsamolde kategoria horiek ez dute eraginik ez badira kokatzen euskal etniaren beldur testuinguruan, euskal kulturaren itxiduraren fantasmoan, euskal munduaren etnologizatzetik sortua.

Gainerat, euskal aldarrikapen kulturalek galdera nagusi hau pausatzen dute : zer da euskal nortasuna eta eremu publikoaren arteko lotura ? Kuadro hortan, nortasunaren ikusmolde ezberdinak, Iparraldean, lehiaketa ixilean sartzen dira.

Euskal kultura eremu publikoan sartze kontrakoek erabiltzen duten argudiatzea argiki abiatzen da orduan tokiko edo eskualde deitu nortasunaren itxura denboraz-kanpokoa, idilikoa eta exotikotik. Zeren, euskaltasunaren ikusmolde ainiztatsunak daukan iluntasuna kontutan hartuz —euskaltasuna da euskal kidetasuna kalifikatzen duten ezaugarri eta ikusmoldeen gehiketa—, kontrakoek nagusiki hautatzen dute solas alor hori. Euskal nortasunaren ikusmolde itxura batean oinarritzen dira orduan zeharki, lehendabiziko garbitasuna postulatzen duena eta orroitarazten duena euskal etnia ideiaren nagusitasun konsensuala —etnia nozioa lotu behar da hemen euskal taldearen itxidura oso eta denboraz-kanpokoaren sendimenduarekin. Zeren nortasunaren ezaugarri subjektiboa, gaurko euskal kontzientzi ainiztasun eta konplexitatea arbuiatzen dituen ikusmolde hori biziki erabilgarria da euskal mundua gaitzesteko lanean.

Euskal kulturaren instituzionalizatze aurkakoak maizenik erabiltzen duen argumentu bat da orduan hau : herrien nahasketak eragiten du euskaltasunaren akabantza eta justifikatzen du euskararen ofizializatze aldarrikapenaren alferkeria. Bainan jarrera dialektiko horrek adierazten du argumentu hunen onespena : euskal munduan sartzen da bakarrik bere ikusmolde etnologizatuari leial zaiona, ezaugarri esentzialistez nasaiki osatua. Jarrera horrek ez du beraz batere arbuiatzen “etnizismoa”, erran nahi baita etnizitatearen goraipatze politikoa, alta berak dionaz gaitzesten eta borrokatzen duena ; alderantziz, ezeztatzen duen etnizismoan parte hartzen du, nortasunaren ikusmolde denboraz-kanpokoa eta beraz etnizista oinarritzat hartuz, eta horrela onartuz ustez gaitzesten duen euskal etniaren izaite esentzialista.

Ideia poligenistak erabiltzeak2 argudiatzea horren sortzeko, ez du ber-adierazten baizik simetrikoki eta alderantziz, arrazista eta gaitzesgarria zaukan eredua. Jarrera hori paradoxikoa izaiteaz gain, euskal mugimendu kulturalaren arbuiatzean parte hartzen du. Bainan horrelako jarrera bat kuadro berezi batean badaiteke bakarrik, nortasun ikusmolde nazionalaren zilegitasun osoaren kuadroan, eskualde deitu kulturak— izaite folkloriko hutsezkoak direla ustez —eta kultura nazional hiritarrak hierarkizatzen dituena.

Argumentu horren iraunkortasunak ilustratzen du Iparraldean euskaltasuna aldarrikatzen duten eskaera instituzional guziek ezagutzen duten ezingaindituzko kontradikzioa. Euskal Herriaren sartze politikoaren alde jokatzeari, halabeharrez “etnizismoa” leporatzen zaio. Bizkitartean, leporatze hori nagusiki oinarritzen da euskal berezitasun eraikuntza historiaren instrumentalizazioan, euskal munduko denboraz-kanpoko eta berezko bitxikeriaren ideia nagusiarekin, eta ondotik lehiaketan sartzen da historia politiko nazionaletik sortu ideien ezaugarri aurrerakoiarekin, hau gauzatzen delarik bereziki Les Lumières-eri egin erreferentzian.

Horrez gain, jarrera horrek instrumentalizatzen du ideia hau, lotura bat badela “nahasketa” eta euskaltasun-ezaren artean ; eta horrek zeharki euskararen toki garaikidearen galdera pausatzen du, historikoki ohiko etnogenesaren oinarri. Bainan Iparraldean ezaugarri linguistikoen aldaketak, euskararen erabilpen sozial murrizteak osaturik— nahiz jendearentzat nortasunaren oinarri nagusia den —euskal berezitasunaren ideia iraunarazten (ez bada garatzen) lagun lezake, eremu politikoan sartzeko berez gaitasunik ez lukeela. Murrizte horrek paraleloki laguntzen du nortasunari buruzko sumindura sortzearen beharrezko baldintzen garapena, euskara pittaka pittaka eta gero eta gehiago baztertuz, orain arte euskal gizartearen oinarrizko lotura soziala zena— hala zen euskaradunentzat, bai eta ere sinbolikoki erdaldunentzat.

Gauzak horrela izanez, Iparraldeko ezagupen kultural eta linguistikoan jokatua denak pisu haundia du. Zeren, euskal kulturaren ezagupen dinamika baitan, antagonismo ideologiko haundiak agertzen dira. Aldarrikatua den ezagupen izaite eta neurrian bateratzen dira. Euskal izaitearen onarpen mugimendu osagai ezberdinak zalantzan dira ezberdin izaiteko eskubidea eta berdintasuna jasotzeko eskubidearen artean.

Bainan ezberdin izaiteko eskubide aldarrikapena sartzen da Estatu-nazio eraikuntzatik sortu azter-bidean, hierarkia bat ezarriz kultura nazional eta tokikoak deituen artean. Hain zuzen, aldarrikapen argudiatzea ezberdin izaiteko eskubidea ardiesteko helburuan sartzeak erran nahi du zeharki onartzen direla antagonismo hierarkitzaileak, gatazka itxuratuko dutenak kuadro tematikoak edozoin izan diten —kultura, hizkuntza, lurraldea, nortasuna. “Ezberdin” nozioaz eskubide bat egiteak erran nahi du onartzen eta zilegitzen dela “politika” eta “etnikoa” eremuen oposaketa, bai eta horren deklinabide guziak— gizarte estatudun/Estatugabeko gizartea, gizarte idazkidun/idazkirik gabeko gizarte, gizarte historiadun/historiagabeko gizarte, hiri/baserri... —publiko/pribatu oposaketarik sortua. Euskal kasuan, antagonismo horien iraunkortasuna— munduaren ikuspegi bat osatzen duena —are gehiago azkarra da, justifikapen nagusi baitu sinesmen kasik kontsentsual hau : euskal mundua denboratik kanpo dela, euskal etnia existitzen dela, hau XIX. mendean sortu kategoria antropologikoa delarik. Horrela, ezberdin izaiteko eskubide aldarrikapen hori halabeharrez tokiko kulturak zer izan behar luken ikusmolde klasikoetaz betea da.

Alderantziz, berdintasuna jasotzeko eskubide aldarrikapenak nahi luke berdin tratatu euskal kulturari ustez doakiona, berdintasun hori eremu publikoan sartzetik pasatzen delarik, “teilatu politiko” batetik. Berdintasun eskubide aldarrikapen hori euskal izaite kulturalaren ikuspegi atzerakoi eta ondarekoien aurka oinarritzen da, gaitzetsiz nortasunaren tokiko ikusmolde folklorizatzaileak, eta arbuiatuz etnia ideia, bati hor ikusmolde kolektibo nagusian, mito araua daukalako.

Iparraldean Euskal munduaren ikusmolde eta kulturarekiko harremanen loturaren azterketak ilustratzen du eredu moduan izaite kulturalaz orokorki eta euskal izaite kulturalaz bereziki ikuspegi esentzialista betetik harat arrazoinatzeko zailtasuna. Agertzen da ondorioz zailtasun horrek parte hartuko duela euskal kulturaren biziraupenaren aurka gertatzen diren fenomenotan, kultura horren ezezagupen testuinguruan. Zeren, azalpen soziologikoek ez dute baitezpada adierazten euskal kultura onarpenari buruzko jarrera pertsonalen izaitea. Osagai eraginkorrena, sistematikoki justifikatzen duena euskal kultura politikan sartzearen onespena (edo eza), da indibiduak denboraz-kanpoko euskal mitoarekin daukan harremana, horren onestea edo arbuiatzea, edo bi jarrerak aldizkatzea.

Horrela, gaurko euskal kulturak eta horren baitan bere burua ezagutzen duen gizaldeak, eta bere biziraupenari atxikia zaionak, jatorri bereko gizaldi mitoa eta hunen deklinabideak, hala nola etnia, jasaiten ditu, eta ez aldarrikatzen. Beraz, euskal mundua nolazpait menperatua da ideologikoki, intelektualki eta erranahiaren aldetik ; euskal munduari menpe horretarik biziki neke zaio bereiztea, zeren bere etnogenesaren parte haundi bat historikoki eraiki da bere kontra duen kuadro gatazkatsu ideologiko horretan. Mugimendu euskalzaleek ez dute denek euskal nortasunaz ikusmolde bera, bainan gaur euskal nortasunaren kontzeptzio dinamiko eta ainitza defendatzen eta garatzen duen indar politiko bakarra osatzen dute, aldarrikatzen baitute baditaikela lotura bat hiritartasuna eta euskal kulturaren artean. Horrela, saiatzen dira euskaltasunaren ikuspegi esentzialistak eztitzen, hauek euskal munduaren etnologizatzetik sortuak direlarik Estatu eraikuntza kuadroan, Estatua izan delarik egitarau politiko bat izaite kulturalaz tokiko ikusmolde sortzaile eta eragile. Iparraldean, ararteko bat proposatzen dute : euskal kultura eremu publikoan sartzea, gaurko euskal kulturaz nagusi diren tokiko ikusmoldeak ukatu gabe —horiek afektiboak dira— euskal berezitasun mitotik sortuak, eta ixilik atxikitzea euskal nortasuna eta ondoriotasunez jaso nortasun baldintzak.

Bainan euskararen instituzionalizapen eza eta erabilpen sozialaren etengabeko murriztearengatik, tratamendu literario eta zientifikoak oraino erakusten du euskal munduari doakion edo ustez doakionaren denboraz-kanpokotasuna, horrela indartuz euskal mundu soziala euskal itxidura mitoaren bidez aztertzeko jaidura.

Horrela, euskal kulturari lotzen zaionaren biziraupena, nazional/tokiko oposaketaren preso da eta hunen iraukortasun edo iraungaitzaren menpeko da. Zeren, oposaketa horrek beharrez darama tokiko kultura ikusia denaren ikusmolde esentzialistarat, kultura hori ustez oinarritzen delarik izaite kulturala eta naturazko izaiteen arteko berezko eta ezingaindituzko lotura egiten duen mundu azter-bidearen baitan. Horregatik, euskal etnia mitoa osatzen duen euskal kulturaren imaginarioa ezin haizatua da, nun ez diren gaitzesten euskal munduari lotzen zaion tokiko araudiaren eragin kaltegarriak.

 

Irakurleen iritziak:

comments powered by Disqus

• Harpidetza / Suscripción
• Quiénes somos
• Política de privacidad
• Avisos legales
• Eusko Ikaskuntza
• ISSN 1139-3629
• info@euskonews.com