Jada lan berri bat prestatzen ari den arren, jaiotzez amerikarra den baina bihotz euskalduna duen emakume honek "Rebelión contra La Guipuzcoana" eleberri historikoa eman du argitara. Bertan, XVIII. mendearen amaieran Venezuelarekin egiten zen merkataritzaren monopolioa zeukan euskal konpainiak egindako lan eskergaren berri ematen du. Liburu honek, Arantzazu Amezagak euskal memoria historikoa berreskuratzeko daukan asmoari erantzuten dio, hain zuzen ere horixe bihurtu baita bere bizitzako motorretako bat.

-Idazle zaren aldetik, nolakoa iruditzen zaizu gaur egungo panorama? Literatura idazten jarraitzen da, ala edozer argitaratzen duen merkatu bat daukagu?
Hori beti gertatu da. Inprenta asmatu zenetik, askoz ere liburu gehiago saltzen dira. Asko idazten eta argitaratzen da, baina, azkenean, gutxi batzuk bakarrik gelditzen dira. Liburu oportunistak baldin daude jendeak irakurri egiten dituelako. Dena den, nik fedea daukat literaturan. Pozik idatziko nuke euskaraz ere, baina ez dakit. Beraz, ahal dudan gaztelaniarik txukunena erabiltzen saiatzen naiz. Irakurleei venezuelarren benetako hizkera erakusteko, Venezuelako esamolde eta esaera zaharrak bilatzen ditut, hitz gutxitan asko esaten dutelako, eta filosofia baten ispilu direlako. Ez dakit nik egiten dudana literatura izango den, baina behintzat ideiak modu politean adierazten eta elkarrizketei zentzua ematen saiatzen naiz.

-Zure espezialitatea, nolabait esatearren, eleberri historikoa da. Historia desitxuratzeko generorik egokiena ote?
Historia aldatu egin daiteke. Eta batzuek aldatu egin dute gainera. Espainiaren historia ofiziala ez da Espainiaren benetako historia. Eta Euskadiko historiari dagokionez, gauza bera. Ezberdinak dira historia ofiziala eta benetako historia. Hori, horrelako eleberriak idazten ditugunontzat, pagotxa handia da, alde batetik dokumentazio eta bibliografiarik ez dagoelako, eta bestetik mundu berri bat asmatzeko aukera ematen digulako. Dena den, nik xehetasun handiz aztertzen ditut datuak. Gidoia -beti eskuz idazten dut- denbora errealean idazten dut, kronologia errespetatuz.

-Nolanahi ere, ukaezina da oinarri historikoari fantasia pixka bat ere eransten zaionik. Hori horrela, ez al da posible egileak irakurlearen adimena manipulatu nahi izatea, alderdi historikoak historiko ez direnekin nahas ditzan?
Nire kasuan behintzat, ez. Nik iraganeko datu historikoekin jolasten dut, baina beti orden kronologikoari jarraituz. Campiónek bezala, nik ere kutsu euskaldun bat ematen diot gure historiari. Caracaseko Erret Konpainia Gipuzkoarra, adibidez, oso enpresa historiko garrantzitsua izan zen, baina jendeak ez du ezagutu ere egiten. Horregatik, ona da datu historiko horiek eskuan hartu eta bere inguruko eleberri bat idaztea. Irakurleak ikusiko du nahiko ondo ezagutzen dudala liburuetan lantzen dudan gaia. Eta konturatuko da ez naizela euskal nazionalista, baizik eta euskalduna, besterik gabe. Eta ikuspegi euskaldunetik idazten dudala.

-Beraz, zure eleberrien bidez memoria historikoa berreskuratzea gustatuko litzaizuke.
Bai, hori da. Azken batean, gu gure arbasoen oinordekoak gara. Ingelesek zer egiten dute beren eleberri historikoetan? Beren arbasoek une jakin batean herriaren alde egin zutena azaldu: itsasoan gertatutakoak, Erdi Aroan gertatutakoak... Gure herriak ere, txikia izan arren, oso alderdi garrantzitsuak izan ditu: Erret Konpainia, Terranovako arrantzuntziak... Garrantzitsua da gure arbasoek zer egin zuten jakitea. Jendea kontura dadila gurea ez dela laborarien herri soil bat izan, eta euskara ez dela ezertarako balio ez zuen hizkuntza bat izan. Erromatarren garaitik aurrera, hiru edo lau hizkuntza mintzatu ditu gure herriak. Eta bizirik jarraitu du. Eta, gainera, industrializatu egin da. Erret Konpainia monopolio hutsa zen. Gaur egun oso kapitalismo zorrotza irudituko litzaiguke, baina, urte haietan, euskal herritarren ekonomia berpizten lagundu zuen. Euskaldun horiek hiru itsasontzitan joan ziren Venezuelara, eta 78 armatzera iritsi ziren, kainoi eta guzti. Espainiako Erregeak, Kuba ingelesen aurrean defendatzeko laguntza eskatu zien. Venezuelan ingeles eta holandarrek egiten zuten kontrabandoa ezabatzea lortu zuten. Baina hori guztia irakurleari modu xume batean azaltzeko, datuak biltzen lan handia egin behar izaten dut. Nire eleberri guztien atzean, oso bibliografia zabala egoten da.

-Eleberriaren eta historiaren artean, bietako zein genero aukeratuko zenuke? Zein duzu gogokoago?
Ez dakit. Batzuetan eleberria historia bihurtzen da, eta historia eleberri. Beharbada eleberria aukeratuko nuke. Asko gustatzen zait eleberriak irakurtzea, eta historia arakatzea. Egia esateko, ezin ditut elkarrengandik bereiztu.

-Akaso funtsean dena abentura delako?
Ba bai, abentura mental bat da. La Guipuzcoana-ren agiriak irakurri, eta abentura bat asmatzen duzu. Nire aita abokatua zen, baina artxibozain lanetan aritu zen. Bulton izeneko fundazio batek Puerto Cabello-n La Guipuzcoana-ren agiriak bilatzeko eskatu zion, eta hantxe aurkitu zituen XVIII. mendekoak. La Guipuzcoana osatzen zuten hiru mila langileen katalogo bat osatu zuen, denak sailkatuta: marinelak, ofizialak, sendagileak, bizarginak, sukaldariak... Nik lan hori egiten lagundu nion, eta nire eleberriko izen asko katalogo horretatik atera nituen. Venezuelan oso begi onez ikusten dute Guipuzcoana konpainia, herria hain behartsua izanik, on asko egin ziolako. Venezuela probintzia behartsu bat besterik ez zen. Eta ez zeukanez ez urrerik, ez zilarrik, Espainiako Erregeari ez zitzaion batere interesatzen. Baina Konpainia hara iritsi eta monopolizatzen hasi zenean, Venezuela asko indartu zen, eta, azkenean, Amerika independentziarantz gidatu zuen. Konpainia 1730ean kokatu zen bertan, 1777an Venezuelako Kapitaintza Jenerala sortu zen, eta handik hiru urtetara lehenengo mugimendu libertarioa piztu zen. 1810etik aurrera, Simón Bolívar iritsi zen.

-Gure kontinentera etorriz, baina iraganeko denboretan jarraituz, euskal historia manipulatu egin al da, nolabait monopolizatu nahian?
Bai, argi eta garbi, manipulatu egiten da. Kontua da ez dela artxiborik egon. Herrialde saxoietan, adibidez, liburuzaina izateak ospea ematen du, baina herrialde latindarretan ez. Hemen ez daukagu ikerketak egiteko prestaturiko artxiborik, artxiboetako materialak katalogatu gabe daude, ez da erraztasunik ematen agiriak maileguan hartzeko... Sevillako Indiatako Artxiboa itxita egon da. Espainian ez da askatasunik egon. Primo de Rivera eta Franco egon dira, eta diktaduren pean ez da ikerketarik edo ideiarik lantzen. Beraz, agintean dagoen diktadoreak gehien komeni zaion historia ofizial bat osatzen du. Baina horrela ezinezkoa da kontzeptuak gordetzen dituen historia bat izatea. Britainia Handiko ikerlariek oso iturri garrantzitsuetara jo dezakete. Eta orain Internetek erraztasun handiagoak ematen ditu, baina duela hamar bat urte... Historia bi arrazoigatik manipulatu da: ez zegoelako historia ofizialaren aurka zihoan beste irizpiderik azaltzeko askatasunik, eta liburutegi eta artxiboetan ez zegoelako ikerlarien lana errazteko ordenarik.

-Garbi utzi duzu Espainiak asmatu egin duela bere historia ofiziala. Baina, XIX. mendearen amaieran, euskal nazionalismoak gora egin zuenean, ez al zen euskal historia ere asmatu?
Ez dakit. Dena den, memoria historikoa, euskara eta musika berreskuratzeko ahalegin handiak egin zituzten, hiltzear zeudelako. Sabino Arana gaixoak, adibidez, ez baitakit zergatik oldartu zen jende guztia bere aurka, txisturako partitura batzuk berreskuratu zituen. Nazionalismoa herriaren memoria berreskuratzen ahalegintzen da, bere nortasun historikoa aldarrikatzen. Eta euskaldunon historia oso aberatsa da, oso indartsua. Gogoan izan Erromatar Inperiotik onik atera ginela, eta Espainia eta Frantzia bezalako bi Estatu indartsuren presio politiko eta polizialaren aurrean ere bizirik jarraitzen dugula. Lehenengo nazionalistak, Campión, Iturralde, Suit eta Olóriz bezalakoak, eleberri historikoak idazten aritu ziren. Garai hartako erromantizismoa, gaur egun ergela irudituko litzaigukeen arren, oso txalogarria izan zen, arlo horretan ordura arte ez geneukalako ezer.

-Lehentxeago aipatu duzu Espainiako erresumak urre eta zilarrarekiko interesa baizik ez zuela Ameriketan. Kontuan izan behar dugu gerora hemengo jende askok emigratu zuela kontinente horretara. Euskaldunek zenbait lekutan lortu zuten boterea ikusita, ez ote zen korronte migratorio hori azkenerako kolonizatzeko beste modu bat bihurtu?
Nik ez dut uste. Bi belaunaldiren ondoren aberastea, beste gauza bat da. Euskaldunak, gerra karlisten garaian, erbesteratzen hasi zirenean, ihes egiten ari ziren. Gazteek ez zuten soldadutzarik egin nahi. Euskaldun horiek oso baldintza txarretan iritsi ziren Ameriketara. Eta 36ko erbestealdiko jendeak -ni neu erbestealdi horretako alaba naiz-, bere ideologiagatik egin behar izan zuen ihes, Franco eta alemanak atzetik zeuzkatelako. Ia biluzik iritsi ziren Ameriketara, beren nazionalitatea zein zen adierazten zuen inolako paperik gabe. Ez zeukaten non bizi ere. Beraz, nik ez nuke esango kolonizatzaileak izan zirenik, ezta gutxiagorik ere. Baina oso bizkorrak izan ziren, hori bai. Argentinara, Uruguayra, Venezuelara eta Estatu Batuetara emigratutako jendea oso langilea zen, lan egiteko prest zegoen, eta bertako jendeak ikusi zuen ez zutela inolako arazorik emango. Luxuzko immigranteak ziren. Gerra Zibilean Euskaditik alde egin zuten 100.000 edo 200.000 erbesteratuak profesionalak ziren, kualifikatuta zeuden. Eta herrialde horietan zeuden euskal etxeek (Laurak Bat, Montevideoko Euskal Herria...) asko lagundu zioten jende honi guztiari. Argentinan dekretu bat onartu zen, euskaldunei inolako baldintzarik eskatu gabe sartzen uztea agintzen zuena. Ez zuten gainerako emigranteek bezala itxaroten egon behar. Zailtasunak zeuzkaten euskaldunei ekonomikoki laguntzeko fondo bat eta guzti zegoen.

-Gaur egun, ordea, alderantzizko zentzua du migrazio horrek. Euskaldunak kolonizatzen hasi ote dira?
Herri batek ezin dio inguratzen duenari entzungor egin. Orain Ekuador inguruko jendea ari zaigu etortzen, jende ona. Lanerako prest etorriz gero, immigrazioa onuragarria izaten da, datorren lekutik datorrela. Kontua da etorkinek euskal girora egokitu behar dutela, Ameriketara joan ziren euskaldunek egin zuten bezalaxe. Oso ondo dago Euskal Herrira kanpoko jendea etortzea, baina jende horrek konturatu behar du herri honek hizkuntza eta tradizio bat dauzkala, eta horiek guztiak ezagutu egin behar dituztela. Ezin dena da Extremaduratik etorri, Bilbon bizitzen jarri, eta Extremaduran jarraitzen denik pentsatu. Horrelakorik ez.

-Jendearen mugimendu horien guztien atzean, bi kontzeptu nagusitzen dira: herrimina eta maitasuna. Zer adierazten dute bi hitz hauek zuretzat?
Herrimina, barne-barnean daramat. Samintasunez oroitzen naiz Argentinaz eta Uruguayez. Hamahiru urte bizitu nintzen bertan. Baina han igarotako denboraldi eder hartatik gogoratzen dudan bakarra, alde egin nuen eguna da. Venezuelara 1956an iritsi nintzen. Han egin nituen ikasketak, eta hantxe izan nituen nire seme-alabak. Hitz politak besterik ez dauzkat herri honentzat. Eleberri hau idaztea, nolabait Venezuelako herriminari aurre egiteko modu bat izan zen.

-Eta zer esango zeniguke maitasunari buruz?
Gizakiak mugiarazten gaituen indarrik handiena dela. Bihotzaren eta garunaren abenturatzar bat da. Gizakiok maitasunak bultzatuta mugitzen gara. Eta gorrotoagatik ere bai, hain justu maitasunaren kontrako indarragatik. "Rebelión contra La Guipuzcoana" liburuan, protagonisten arazoak konpontzen dituena maitasuna da.

-Aurrean daukagun ikuspegi globalean, izango al da inolako lekurik herriminarentzat eta maitasunarentzat, sentimenduentzat alegia?
Globalizazioak alde onak ere baditu. Gizaki guztiok elkarren anai-arrebak gara. Europar Batasuna herrien batasuna izaten hasi zen, eta Estatuen foro bat izaten bukatu du. Ekonomiekin zer gertatuko den ez dakit; dakidana da herriei hitza eman beharko zaiela. Euskaldunok badugu munduari zer eskaini: enpresa espiritua, gure kultura, familiak osatzeko modua... Eta, era berean, munduak ere badu Euskal Herriari erakustekorik. Inperio espainiar militarista itogarriaren menpe egon gara, eta aurrera ateratzea lortu dugu. Globalizazioarekin gauza bera.

-Nolanahi ere, euskal herriak existitzen jarraitzen al du, ala jada euskal herriez mintzatu behar gara, pluralean?
Euskal Herria existitzen da. Ez daukagu Estaturik, baina herri bat gara, Manuel Irujok euskal herriez pluralean hitz egiten zuen arren. Dena den, aniztasun hori badago: alde batetik Nafarroa dago, bestetik Lapurdi, Behenafarroa eta Zuberoa, eta beste alde batetik Euskal Autonomia Erkidegoa. Baina ezin da ukatu euskal herria bizirik dagoenik. Europan eta Ameriketan badakite existitzen garela, baina ETAren indarkeriaren egoera bat sortzen denean, denak berdinak bagina bezala tratatzen gaituzte. Sektore batzuek Euskal Herri guztia indarkeria horrekin lotzen dute. Kontsekuenteagoak izan beharko lukete horrelako gauzak esaten dituztenak. Tamalez, batzuek indarkeria kasuetan bakarrik ikusten gaituzte Euskal Herri bezala.

-Egoera horren aurrean, esan iezaguzu zer den Euskal Herria historia politikoan.
Euskal Herria euskaldunon herria da. Zeinen izen ederra. Izugarri atsegin dut. Administrazio ezberdinen pean dauden gure herriak biltzen ditu: Iparraldea, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia, eta Nafarroa. Gerra karlisten garaian, erbesteratuek Euskal Herria deitzen zioten lurralde honi. Iparragirreren abestietan ere maiz aipatzen da izen hori. Dena den, oztopo asko gainditu behar ditugu. Oraingoz, hirutan banatuta gaude.

-Eta, banaketa hori kontuan izanik, nola sentitzen zara Nafarroan?
Oso ondo. Hona etorri nintzenean egoera okerragoa zen, baina oso ondo sentitu nintzen orduan ere. Ikuspegi erromantiko horrekin, oso euskalduna ikusten dut Nafarroa, bertako geografian, arkitekturan, artean, jendean, jokatzeko moduan, erlijioan... Sekula ez naiz arrotza sentitu. Politikoki hesi bat dago, baina oso ondo sentitu naiz. Iruña zaharreko kaleetan barna ibiltzean, eliza erromanikoak ikustean, Nafarroako Errege-erreginen historia zetorkidan burura... Inoiz ez naiz atzerritar sentitu.

-Zergatik erabaki zenuen Nafarroan bizitzea?
Nafar batekin ezkondu nintzelako, Peio Irujorekin. Bere ama eta arrebak hemen bizi ziren, eta beraz Venezuelatik hona etortzea erabaki genuen. Euskaldunak izanik, ez genuen hain urruti egon nahi, eta beraz Altzuzara etorri ginen. Paradisua iruditu zitzaigun. Oso gustura nago hemen. Egoera politikoa hain kaskarra den arren, ni oso euskalduna sentitzen naiz. Burua astintzen hasten naizenean, Nafarroako Errege-erreginak imajinatzen ditut, erreinu bat izan zuen herri bat ikusten dut, Frantzia eta Espainiako inperioen aurrean defendatzen jakin zuen herri bat. Oso historia ederra da Nafarroarena.

-Bertan hil nahiko zenuke?
Bai. Jorge Oteiza hemendik oso gertu bizi zen, eta harreman handia izan genuen berarekin. Altzuzan hilerri bat egin behar zela esaten zuen, berak hemen hil nahi zuelako. Eta bete zuen bere asmoa. Nik ere gauza bera egin nahiko nuke.

-Zure egitasmo berria, Konbentzioaren garaian dago kokatuta. Euskal Herrian Iraultza Frantsesa nola bizitu zen azaltzen duzu, eta zein eragin izan zuten berdintasun, askatasun eta senidetasun kontzeptu berritzaileek. Bi mende baino gehiago iragan dira ordutik. Bete al dira haien asmoak?
Utopikoak izaten jarraitzen dute. Ez dago berdintasunik. Begiratu bestela Europara, Afrikara eta Latinoameriketara. Senidetasuna, agian inoiz baino handiagoa daukagu. Zoragarria iruditu zitzaidan europar guztiak kalera "Gerrarik ez" oihukatuz ateratzea. Alde horretatik behintzat, zerbait aurreratu dugu. Ilustrazioak zeuzkan idealak ez dira erabat bete, baina garrantzitsuena da hor daudela oraindik ere, idealak izaten jarraitzen dutela, eta horien alde borrokatzen jarraitzen dugula.

-Hainbeste utopiaren artean, eta elkarrizketari amaiera emateko, aipa iezaguzu zein den zurea.
Nik asko dauzkat. Seme-alabak txikiak zirenean, niretzat, garrantzitsuena, gizon-emakume jatorrak bihurtzea zen. Helburu hori bete da. Ea laugarrenarekin ere lortzen dudan. Hori, nire utopia pertsonala izango litzateke. Europa herriena izatea ere gustatuko litzaidake, Euskal Herriak bere hitza izatea, eta arazoak errepresalien beldurrik izan gabe konpontzea. Utopia baino gehiago, behar bat dela iruditzen zait. Ez dut uste zoriontsuagoak edo aberatsagoak izango ginatekeenik, baina gutxienez gu geu izango ginateke.

---

Euskonews & Media 219. zbk (2003 / 07 / 18-24)