Zazpi urte ilun izan ziren, zazpi urte lapurreta, indarkeria, zauritu, mutilatu eta hildakoz -bai zibilak bai soldaduak- betetakoak. Gaur egungo Aroko gerra bat izan zen eta, horrexegatik, basatia eta ia-ia, garai bateko esapidea erabilita, koartelik gabea. XVIII. mendeko gudari zaldunen finesseak Villonen elurrekin zeuden, hau da, erabat desagertuta. Hitz horiek lehen karlistadaren (1833-1839) laburpen on bat izango lirateke.

"Pretendientea" eta bere partaide amorratuentzat, zoritxarrez, eta beste euskaldun batzuentzat, zorionez, dena bukatu zen. Bergaran gertatu zen. "Besarkadaren" zelaian. Bakea sinatzeko, alde batetik, Espainiako erregina Isabel II.aren partetik, Espartero jenerala zegoen eta, bestetik, On Karlos V.arenetik, Maroto jenerala zen ordezkari. Soldadu txapelzuri eta txapelgorriak -bezpera arte On Karlos V.aren boluntario galant eta ausartenak- gloriaz, eta gerraz ere bai, nazkatuta zeuden. Azken finean, Foruak, ordu arteko beren helburu garrantzitsuena, bermatuta zeuden akordioari esker. Gauzak horrela, ba al zegoen arrazoirik gerra jarraitzeko?

Ezezkoa izango zen erantzuna hurrengo urteetan. Baina 1848an dena aldatu zen. Edo, gutxienez, hala dirudi begirada urduri xamar batzuentzat. Urte hartan giro politiko nahastua zegoen Europa osoan. Han-hemenka iraultzak lehertu ziren.

Ezagunena Parisekoa izan zen. Berriro, 1830. urtean bezala, Askatasunak - Delacroix-en margoaren irudi famatua errepikatuz- herria gidatu zuen errege tiranoaren kontra; kasualitatez, 1830eko iraultzaileek hautatutakoa. Eredu "txar" horrek, txarra boterearen ikuspuntutik behintzat, arrakasta izan zuen. Adibidez, alemaniar estatuetan, abokatu judu gazte batek bere lehen "armak egin" zituen, iraultzaile bezala, garai hartan; bere izena Karlos Marx zen. Italiar estatuetan eta Espainian, Madrilen bederen, beste iraultza herrikoi batzuk lehertu ziren.

"Herriaren udaberria" zen. Hala, giro iraultzaile hartan, badirudi Karlismoaren partaideek aukera bat ikusi zutela.

On Karlos V.ak 1845. urtean abdikatu zuen, baina bere semea, Karlos VI.a Montemolin-go kondea, bere leinuaren eskubideak erreklamatzeko prest zegoen.

Atal historiko hori ez da oso ezaguna. Normalean ez da liburuetan agertzen. Akaso "linbo" moduko batean dagoelako, lehen eta bigarren karlistadaren artean. Baina artxibo batzuetan bere oroimena oso ondo finkatuta dago. Hori da Tolosan dagoen Gipuzkoako Agiritegi Orokorraren edo Frantziako Ministerioaren kasua. Azkeneko honetan, Donostiako kontsularen gutun bat daukagu, gai honi buruzkoa, eta oso zehatza¹ da.

Kontsulak bere ministroari kontatu zion, nola ekainaren 24an, Montemolin-go kondea eta bere partaideak errebolta bat egiten saiatu ziren Gipuzkoan. Egun hartan, Frantziako kontsula Tolosan zegoen jaiak -"les fetes"- ikustera gonbidatuta. Arrazoi horregatik, herria jendez beteta zegoen; zazpi edo zortzi mila lagun, gutxi gorabehera, bildu ziren Sanjoanak ospatzeko. Zalantzarik gabe, errebolta saiatzeko oso momentu aproposa zen. Eta ziur asko, Montemolin-go kondeak eta bere Estatu Nagusiak hala uste zuten.

Normalean, agintariek kontrolaren zati bat edo batzuk galtzen dituzte jaietan. Alkoholak eta giro bereziak jendearen harrokeria eta ausartasuna areagotu egin zituen… Agian, "zurrunbilo" horren barruan 1839ko bere boluntario galduak zeuden…

Esaera zahar batek dio mundua ausartena dela. On Karlos VI.arentzat, tamalez, hitz horiek ez zuten Historia aldatu. 1848ko Tolosan ez behintzat.

Izan ere, Sanjoan haietan inork ez zuen ezer esan, edo oihukatu, Montemolin-go kondearen alde. Hala kontatu zuen kontsulak bere gutunean: "Il n´y a pas eu un seul cri pour le Pretendant".

Diplomatiko frantziarrak agiri honetan beste arrazoi zenbait ere jarri zituen erreakzio hori esplikatzeko: jendea artean gerraz nazkatuta zegoen. Adibidez, aipatu zuen nola zenbait buruzagi karlista -"chefs Carlistes"- (Donostiako 1835eko setioko beteranoak ziren) oso interesatuta zegoen lasaitasuna mantentzen. Halaxe dio gutunean: "qu´ils etaient tres intéressés au maintien de la tranquilite".

"Tranquilite" edo lasaitasun hartan, bederatzi bake-urte haietan, Gipuzkoako jendea aberastu egin zen. Kontsularen gutunak esaten zuen bezala, Donostian, eta Tolosan ere bai, edonon etxe berriak agertu ziren, langile guztiek lana zeukaten eta Donostian, konkretuki, dirua barra-barra zebilen. Gutuna amaitzeko, kontsulak Pariseko bere nagusiari esaten zion, harritu samarturik, Gipuzkoan ez zuela eraginik izan Frantziako krisi ekonomikoak.

Arrazoi honengatik, baiezta dezakegu Montemolin-go kondearen karlistada berri hark ez zituela aurkitu 1839an desagertutako bere partaideak. Ez Tolosako Sanjoanetan, ezta Gipuzkoa osoan ere, Oñati eta "Martires"en bidean -Bergara eta Soraluze bitartean- izan ezik. Eta han ere bere kopurua oso txikia izan zen.

Zalantzarik gabe, On Karlosen aukera beste urte, jai eta leku batean zegoen. Baina hori, Kipling-en esanetan, hori, beste historia bat da eta ez du zerikusirik Tolosako Sanjoanekin. Oraingoz behintzat.