Euskararen egoera orokorrak, euskalkien egoerak bereziki, indartu egin digute honelako ikerketa lanak egin behar direla nahitaezkoa dela uste izatea, besterik gabe gure betiko altxor linguistikoa zaharrenen ahotan hiltzen utzi baino lehen.

Hori dela eta, oinarrizkoa begitandu zaigu ikerketa lan oso batean, Eibarrek historikoki izan duen eta duen ondasun linguistiko jatorra -hitz hau "ohikoa, betiko" zentzuz darabilgu, ez "ona" esanguraz- jasotzeko bidea ezartzea, ondoren azterketa sinkroniko estrukturalaren bidez, morfologiako alor baten sistema azaltzeko, sistema hori osatzen duten aldaeretatik abiatuz. Horrela, herriko aberastasun kultural linguistikoa erakusteko eta bide batez, oinarrizko nortasunaren definitzaile den memoria historikoa gordetzeko eta ikertzeko. Tesian jasotako maila linguistikoak hauek izan dira: fonetika eta fonologia segmentalak; morfologian, deklinabidea (izena, adjektiboa, izenordainak, erakusleak, zenbatzaileak), adberbioa, mailakatzaileak eta aditza; sintaxian, koordinazioa, menderakuntza eta bestelako testu-loturak (edo lokailuak); gai horiei dialektologia pertzeptualari dagokion atala ere gehitu diegu, eta bidenabar lexiko maila ere jaso dugu. Hori guztiori CD-ROM batean gordeta aurkeztu da. Bestetik, aztertutako maila daukagu: morfologiara mugatu gara, hiru atal nagusi bereziki aztertuz. Izen sintagmaren deklinabidearen ondoan, adjektibo eta adberbio sintagmak ere jorratu ditugu; izenlagunak eta adizlagunak dira aztertutako eremu horien arteko zubi. Azkenik, adjektiboen, adberbioen eta beste osagai batzuen mailakatzea ere kontuan hartu da.

Osotasunean, egin dugun lana dialektologikotzat har daiteke, baina ardatz-tzat leku parametroa ez eze, lekukoen ezaugarri soziolinguistikoak ere aintzat hartu dira, baita euren iritzi metalinguistiko eta pertzeptualak ere (egokitasun, zuzentasun eta erabilera mailen berri emanaz, besteak beste). Beraz, eremu linguistikoaren alderdi inmanentea ez ezik, eragina duten hizkuntzaz kanpoko faktoreak ere aintzakotzat hartu nahi izan dira.

Izan ere, interesgarria iruditu zaigu aldaeretan eragina duten aldagarri geo-soziologiko nagusiak aipatzea; lana alderdi kualitatiboan finkatuz. Pertzepzio hutsean oinarritutako baiezpenak gainditu nahi izan ditugu. Horrez gain, herri mailako nahiz maila kultoan daudekeen aurreiritziak jaso dira.

Eibarko euskara aztertu duten egileen lanetan nabari den osotasun eza, teoria eta praktika linguistikoaren ildotik egin den lan estrukturatu eta sistemiko honetan bete nahi izan da. Geroago, gaur egungo joerekin adosago diratekeen proiektu eta egitasmoentzat beharrezko diren oinarri eta irizpideak ezarri nahi izan dira.

Ikuspuntu diatopikotik, eremu geolektalen inguruan, argi ikusten da Eibarko formak, aztertu dugun esparruaren arabera, mendebaldeko hizkeren barruan kokatzen dela, eta Eibarko hizkerak gehiago du mendebaldekotik erdialdekotik baino, tarteko hizkera den arren.

Beraz, aztergai izan den korpusa erdietsitakoan, zaindu gabeko erregistroaren eremuan beti ere, ahozkoaren "azterketa" batez ere maila linguistikoan egin da. Soziolinguistika eta pragmatika bigarren mailan baino ez dira ageri azterketa honetan. Nolanahi ere, aldi oro maila zientifiko eta objektiboena zainduz jardun dugu, preskriptibismo eta normalizazio helbururik gabe.

Hori lortze aldera, hizkuntzalaritzako, dialektologiako, hizkuntza geografiako eta soziolinguistikako teoria, konzeptu eta teknikaz eratutako metodo berezia landu dugu. Bereziki bizkaiera landu duten ikerketetan ere erreparatu dugu. Eibarko euskara nola edo hala aztertu duten lanak ere arakatu ditugu, eta oinarrizko nolabaiteko geruza sendoa badagoela esan daiteke, baina Eibarko kasuan zehaztasun eta objektibitate eza sumatu dugu.

Alderdi metodologikoan, ba, korpusaren eraketarako pausoak hauek izan dira: materiala jasotzeko prozedura ezarri, propio eratutako galdekizunaren eta solasaldi askeen bitartez. Hurrengo, lekukoen planifikazioa jorratu da, bereziki sexua, adina eta auzokako jatorri geografikoa kontuan hartuta. Lekuko bakoitzari kode berezia ezarri zaio. Tesiko aztergai izan den korpuseko adibide guzti-guztietan lekukoen berri eman izateak soziolinguistikara hurbiltzeko bidea eman digu, eta alderdi hori kontuan hartuz gainditu da maila dialektologiko hutsaren azterketak suposatzen duen muga. Horrela sartu gara euskal dialektologiako monografiagintzan ia jorratu bako alorrera. Ahozkoaren transkripzio fonikoa, transliterazio erreala egin da.

Galdekizunarekin zein solasaldi askez, bietan lortu dugu lekukoen jardunean naturalitate maila handia: zaindu gabeko hizkera, bapatekoa, jaso dugu nagusiki; hizkera "informala", "arduragabea", egunerokoa, edozein modutan.

Emaitza nagusiak, horrenbestez, oparoak izan dira: grabatu eta transkribatutako korpus handia (400 kaset zinta inguru grabatu eta transkribatu dira, 100 laguni jasota), hainbat azterketa akustikoren bilduma, fonetikako laborategiko lanean egindako orduen emaitza; eta lexiko eta fraseologia mailako altxorra, besteak beste. Hauetariko hitz mordoa Eibarko Udalak oraintsu argitaratu duen Eibarko Hiztegi Etnografikoa-ra (2003) iragazi dira, baita laister Udalak on-line ezarriko duen Eibarko Hiztegi Orokorra-ra ere. Horregaz gainera, lekukoen eta beste zenbaiten iritzi eta aurreiritzien multzoa ere lortu dugu, benetan interes handiko esparrua euskararen ingurua sakon ezagutzeko. Bestalde, korpusak balio etnografiko-kulturala ere badu gure iritziz.

Azken finean, datuak eta emaitzak ez ezik, uste dugu guk erabilitako ikerbidea egokia dela hizkuntzalaritza, dialektologia eta soziolinguistika batuz, edozein euskalki, azpieuskalki edo hizkera lantzeko.

Eibar

Azterketan sistemaren eredu nagusiak eta aldaerak azaldu ditugu, eta bitxikeriak ere bai, hainbat jaso dira eta. Formari dagokionez, aldaera fonetikoak eta morfologikoak aztertu dira batez ere, nahiz eta batzuetan ez dagoen igartzerik aldaerak zein motatakoak diren. Aldaeretariko batzuek, areago, berdinketak ere sortzen dituzte, sinkretismoz; batzuk erabatekoak dira gainera. Beste batzuk noizbehinkakoak eta mugatuak dira; adibidez, "alabiana": "alabiana da" esaldian edutezko genitiboa da (="alabarena), eta "alabiana doia", adlatiboa (="alabarengana"). Baina horrelakoak testuinguruan argitzen dira gehienetan, eta komunikatzeko ez da arazorik egoten. Zenbait kasutan azentua bereizgarria da, deklinabideko forma mugagabeak eta pluralak bereizterakoan gehienbat: "mutillé(g)ana" mugagabea litzateke eta "mutílle(g)ana" plurala. Beste herri-inguru batzuetako monografietan nahiz dialektologia lanetan ez dugu aurkitu fonetika sintaktikoaren eragina mugatzailea eta kasu markak ezartzerakoan adibidez: nolabaiteko "hutsune" hori gainditu nahi izan da ikerketa honetan. Izan ere, hurrengo berbaren hasierako soinuak eragin handia du edozein berbaren amaierako soinuan; hori nabarmena da ergatibo kasuko -k soinuan esate baterako, hurrengo hitza kontsonantez hasten bada galdu egiten delako ahoskatzerakoan etenik ez bada behintzat: "lagunak badaki laguna-badaki".

Polimorfismoa ere, gauza bat esateko forma anitz egotea ere, bizi-bizirik dago Eibarren, euskara erabili egiten den seinale: "así" esateko indartutako forma, 13 eratara jaso dugu: "olantxe, olanxe, olaxik, olaxek, olaxeik, olatxeik, olantxek, olantxeik, olantxik, olatxik, olantxen, olaxe, olaxen", gehien, "olantxe" eta "olaxe(n)" erabili arren. Liburuetan "klasiko"-tzat dituzten forma eta erabilerak ere aurkitu ditugu, "aman ondorian dabil" postposizioa esaterako.

Deklinabideko leku-denborazko kasuetan, bizidunen berezko kasu markak ez eze, postposizioetara eta perifrasietara ere joten da, forma jatorrak sortuz edonola ere. Nolanahi ere, bizidunen deklinabidean Eibarren edutezko genitiboz osatutako marka sarri erabiltzen da: "-(re)nian, -(re)netik, -(re)nera, -(re)nerañok, -(re)nerutz".

Instrumentalaren kasua ere aipatzekoa da. Formei dagokienez, bertako forma jatorrak erabiltzen dira orokorrean, baina alfabetizazioaren ondorioz berriak ere sartzen daude, batez ere gazteenen ahotik: "onetas" erakoak alfabetatuen ahotan jaso ditugu, adibidez; eta Eibarko ohiko eredua "ones" da, "ones gaiñ(era)" tankerako egituretan txertatuta soilik.

Orokorrean, deklinabide kasu guztiek uste ez genuen aberastasuna eta balio aniztasun handia dute, gramatiketan aurki ditzakegunak, gutxi-asko, gaindituz.

Izenondoen sailean, beste alde batetik, aipagarria da izenaren ondoan doanean sortzen den mugatzaileen arteko jokoa: "gison ona"-ren ondoan, erabat arruntak dira "gisona ona /ona gisona" erakoak. Genero bereizketa ere aipatzekoa da, batez ere maileguetan, baina baita euskarazko jatorrikoetan ere: "mosolua /mosolia" adibiderako.

Aditzondo eratorrien alorrean aipatzekoa da -ka atzizkia dela ziurki bizitasun handiena duena ("saltoka, bultzaka" eta abar); -(r)ik-ek ostera ez du sortze bizitasunik, eginiko, ikasitako formak dira erabiltzen direnak ("bisirik, sutik" erakoak). Partizipioa adberbio bihurtzerakoan ere, -ta atzizkiz egitea da bide hedatuena, eta forma bakanen baten baino ez da erabiltzen euskara normalizatuan eta beste hizkera batzuetan halako bizitasuna duen -(r)ik atzizkia: "pentzaurik" forma lekuko zaharrenen ahotan entzuten da bakarrik, adibidez.

Mailakatzearen inguruan gauza asko esan daiteke; ezer azpimarratzekotan, bereziki solasaldi askean dute mailakatze bideek, edozeinek, berezko bizitasun eta erabilera eremua, ñabardura amaigabeak lortzen direnez mailakatze moduak konbinatuz. Adibide batzuek hobeto erakutsiko dute hori: "Kareaga Ibar gustian esautzen dabe: dá baña ... ónnndo esauna! sa-láua! usskaldún-uskalduna san, ee?", "árek, alpérra-dia, alpér-alpérrak ... alpér nausíxak", "a da gólfua kategórixakua //a golfo itzala da //a golferasa da //orí gólfuetan be pasautakua".

Erabilerari dagokionez, ostera, eremu semantikoa jorratu da batez ere, morfologiak eta sintaxiak ere lekua duten arren, egiturak, lokuzioak, komunztadura eta antzeko gertakariak ere aintzakotzat hartu direnez. Eredu, aldaera eta bitxikeria horien subjektu-erabiltzaileen berri ere eman da, zein lekukok zer darabilen adierazgarria delako benetako hizkera ezagutzeko.

Edozein modutan ere, soziolinguistika mailan, ez dugu jaso bereizteka erabatekorik ondorio garrantzitsuak atera ahal izateko. Adibidez, andrazko/gizonezko dikotomiari eustekorik ez dugu aurkitu, eta aztertutako mailan behintzat, antzera berba egiten dutela dirudi.

Bestalde, adinak ere badu eragina: zenbat eta zaharragoa lekukoa, euskal egitura jatorragoak erabiltzen ditu. Sistema osoenaren ezagutza zaharrenengandik dator, gazteenek hainbat forma, modu, esangura eta abar ezagutzen ez dituztenez. Horrek esan gura du sistemaren zati bat galtze bidean dagoela, bizitasun murritza duela ("ametik /emetik" forma erakusleak esaterako). Gainera, lekuko gazteengandik jaso dugu "bitxikeria" eta berrikuntza asko ia gramatikako alor guztietan: alfabetizazioaren ondorio ez ezik, Eibarko sistema jatorreko altxorra zaharrenek bezain ongi ez ezagutzeak ere eragina izan dezake horretarako. Gazteleraren eragina ere nabarmenagoa da, orokorrean, lekuko gazteengan, eta gehienbat egituren mailan. Edonola ere, bidean dauden hainbat aldaketa sumatu ditugu, bai bilakaera fonetikoz, bai alomorfoen bilakaeraz edota aldaketaz, baita egituren erabileraren aldetik ere.

Horrez gain, alfabetizazioak ere zerikusia du hizkera moldeetan: zenbat eta ikasiagoa lekukoa, bere hizkeran forma normalizatuaren eta beste euskalki-hizkeren eragin handiagoa duela antzeman dugu.

Kaletar/baserritar dikotomia bereiztaile legez ageri da batzuetan, forma eta egitura batzuk bereziki kaletarrek darabiltzatelako, eta beste zenbait baserritarren ahotan bizirik daudelako. Edonola ere, baserritarren artean ere, eta oro har eibartarren artean, Aginagakoen ezaugarriak dira berezienak euren hizkeraren bereizgarri diren aldaera fonetiko zein morfologikoak gogoan hartu ezkero (murrizketa fonetikoak, kasu markak ezartzeko era berezia, eta abar).

Nire esperientziatik abiatuta, herri hizkerak maite eta bizirik nahi dituztenak taxuzko lanak egiteko gonbidatzen ditut; zereginak asko dira baina irabaziak gehiago.

Honako artikulu hau orain dela gutxi aurkeztutako tesi baten laburpen gisakoa da, baina ez tesi osoarena ere: zenbait zertzelada aurkeztu dira bakarrik. Deustuko Unibertsitatean "Bikain Cum Laude" lortu zuen Rosa Miren Pagola-ren zuzendaritzapean burututako Eibarko euskara. Morfologiako alor baten azterketa: izen sintagmaren deklinabidea, adjektibo sintagma eta adberbio sintagma tesiak.