Ahoskeraren inguruko Mitxelenaren gogoetan pentsamolde estrukturalistak izandako lekuaz hitz egitea da txosten honen helburu. Bere laburrean Mitxelenak berak idatzia irakurtzeko gomita izan beharko luke beste ezer baino lehen, horregatik behin eta berriz aipatuko diren bere testuak (erreferentziak azkenean).

Koldo Mitxelena

Estrukturalismoaren lekua handia da Mitxelenaren fonetika-fonologiazko ikerketan. Esaterako, Sobre el Pasado (…) lan erraldoian agertzen zaizkigun fonema, rasgo concomitante, valor fonológico bezalako kontzeptuak Pragako paradigma estrukturalista ortodoxoenaren arabera definiturik daude zuzen edo zeharka; gauza bera azentuaren balio bereizlea esanahiak bereizteko gaitasunarekin lotzeaz (SHª[1964], 14).

Ez du ahanzten, halere (Mitxelenarengan ortodoxiarik itxienak ere ez du inoiz bakartzea esan nahi) estrukturalismoak konparatibismoarekin duen zorra: berak euskararen berreraikuntzarako horren ongi erabiltzen asmatu zuen konparatibismoarekin, hain zuzen. Erreparatu, bestela, aipatua baino beheraxeagoko lerroei, bertako parentesiari eta fonema kontzeptuaren uztartze horri:

Admitido (con todas las restricciones necesarias) el principio básico de la regularidad de los cambios fonéticos o, dicho con otras palabras, partiendo del postulado de que dentro de una variedad lingüística dada un fonema o un grupo de fonemas evoluciona (cambia o se mantiene) de una forma determinada, siempre que se encuentre en un mismo contexto fónico (…)

Ikuspuntu ezberdinek elkar osatzeko gogoan, espero du metodo estrukturalarekin lan egiteak hizkuntzalaritza konparatiboa aberastuko duela eta, halaber, euskararen azterketa ekarpena izango dela teorian:

Estrukturalista da diskurtsua, euskarari beste hizkuntzekiko elkar-ukitutik begiratzen dionean ere (azpimarkatzekoa da nola hiztunaren garrantzia ez den desagertzen):

(…) las unidades fonológicamente distintivas de una lengua pueden ser, y son, confundidas en otra cuando tales oposiciones le son desconocidas a ésta: al fin, sin embargo, la influencia exterior sale muchas veces triunfante y la lengua -es decir los hablantes bilingües-termina por adoptar en su sistema fonemas que antes le eran extraños y llegan luego a generalizarse.

SHª[1964], 37

Ondorengo paragrafoetan, Weinreich-en itzalpean, fonologiaren eskema, estilo eta terminologia estrukturalistarekin jarraitzen du. Hala gertatzen da gehienbat Sobre el Pasado(…) obran, haren garaikoetan eta beranduagokoetan (generatibismoaren eragina ere hasiko delarik). Baita lehenagoko askotan ere. Ospe handiko bat aipatzearren, 1957ko "Las antiguas consonantes vascas" aipa liteke eta horko fonema gogor eta bigunen koerlazioa, edo pare minimoak edo r/rr fonemen disimilación preventiva deritzona eta, areago, hitz azkeneko arazoa konpontzeko artxifonema.

Dena dela, gutxienez fonemaren ulertzeari dagokionean, pasarteren batek salatzen du gertuago zebilela Sapir-en fonema psikologikotik Trubetzkoy -eta Martinet!-edo Bloomfield-enetik baino. Agian badu horrek zerikusitik gorago aipatu hiztunen, psikolinguistikaren, oharmenaren eta gainerako hizkuntz osagai sustantziazkoen ezagutzarekin. Hamaika aipu aurki litezke horren alde:

Muchos de los componentes de esta lista no parecen muy antiguos y la alternancia será debida en ocasiones a causas particulares (disimilación o reducción de un grupo inicial, p. ej.). Son suficientes en todo caso para mostrar que en la conciencia de los hablantes ha existido una cierta inseguridad con respecto a la posición inicial. Hay que volver a insistir por otra parte, en la influencia de las lenguas románicas vecinas que muy bien ha podido impedir que la lengua llevara a término tendencias fonética que dentro de ella se manifestaban.

SHª[1951], 208

Edo, bokalismoaz:

El no apreciar los oídos vascos las diferencias de cantidad tuvo como consecuencia, en los préstamos más antiguos, un vocalismo de tipo sardo, en el que los continuadores de lat. i y u se han confundido con los de i,¤ u¤, no con los de e¤, o¤: bikhe '(la) pez' (…).

P/T[1974], 200

Edo, dardarkarien auzira itzulita:

El representante del archifonema es R o, más exactamente, una r que puede pronunciarse fuerte, con dos o más vibraciones (…). Y esta posibilidad, aun cuando no se actualice, basta para que el hablante considere como fuerte la r final, y no como suave.

SHª[1957], 180

Parentesi arteko puntuetan izkutatu dira Navarro Tomás-engandik jasotzen duen hitz azkeneko dardarkariaren deskribapena eta gai beraren inguruko Gavel-en aipua. Uste dut aintzat hartu behar direla, ikusteko nola Mitxelenak teorizatze fonologikoa datu fonetikoekin lotzen zuen. Agian horren paraleloa da bere lan diakronikoan egitateak teoriarako aldarrikatzea, beti axaleko estrukturalismoa gaindituz.

Pentsatzen dut (mb/ fonema konplexuaren ingurukoa ere estrukturalismoan kokatu behar dugula, batik bat inbentario berreraikian fonema isolatua denentz eztabaidatzen denean (SHª[1957], 187). Beste horrenbeste esan liteke Amado Alonsoren erreseina ezin hobeaz SHª[1954]. Edo herskari zahar eta berriez ari dela, Martinet-engandik jasotzen duen fonológicamente aditzlagunaz

Dado este sistema, se comprende que en palabras latinas como pacem o picem reprodujera el vasco la p- latina -no aspirada-por medio de su sorda -suave-no aspirada, realización del fonema B, y que al mismo tiempo reprodujera la -c- latina como -k-, realización del fonema K2. "El resultado era, por lo tanto, BaKe, BiKe, es decir, fonológicamente lo que encontramos en el vasco de hoy".

SHª[1951], 205

Garrantzizko da, noski, gauzak garaian kokatzea, anakroniko gerta ez daitezen. Ikuspuntu generatibistatik (egun zabalduen dagoenetik alegia) esaterako hitz hasierako kontsonanteen ahostuntzearen testuinguruan, neutralizazioaz hitz egitea neutralizazio horrek dakarren ordezkatzea bigarren mailan utzita, harrigarri gerta dakioke egun fonema etiketa soiltzat hartzen duenari: Mitxelenak gehiago eta lehenago hitz egiten du operazioaren izaera fonemikoaz operazioaz beraz baino. Hori harrigarri gertatzen zaigu orain ohikoago den bilakabide-fonologian (orain, askotan, murriztapen).

Jarraian irakurrita, ordea, ikusiko dugu Mitxelena ez dela inoiz eskema soilean gelditzen, analizatu egiten duela. Horregatik estrukturalismoa ez da bere eskuetan uztarri itogarria, analisiaren sakontasunaz eta ikuspuntu ezberdinen aberastasunaz gaindi daitekeen azterbidea baizik:

Las oclusivas sonoras modernas, y sin duda ya las medievales, no son realmente oclusivas más que en contextos bien determinados. Además de por la sonoridad, se distinguen de las sordas, aunque ese rasgo no es hoy pertinente, por una articulación más laxa. Hemos visto, de otra parte, que autores cuyos razonamientos tenían un punto de partida diferente han expresado sus dudas acerca de la importancia de la sonoridad en la distinción de las dos series de oclusivas en fases más antiguas del lenguaje.

SHª[1957], 178

Estrukturalismoaren tasun hautaketatik bakarrik gertatzen da Mitxelenak azpimarkatzen duen laxotasuna hori pertinente ez izatea eta, paradoxikoki, tasun horixe izan zen giltza Martinet-en berreraiketarako.

Horrek guztiak 1982-1983ko doktorego ikastaro batean jaso nizkion lerrook dakarzkit gogora:

El esquema estructuralista es, como se ve, una abstracción que responde bastante de lejos a la realidad. Esto no implica que sea inútil.

Egoera menperatu egiten du eta hortik ulertu behar dira pare minimoen bere erabilera librea (zagi/xako, aldi/(h)andi), estrukturalismo amerikarraren banaketa osagarriarena, eta abar.

Mitxelena izan da euskal fonologiaren azterketa estrukturalista sendo eta jarraia egin duen bakarra. Egia da nahiago zituela zubiak paretak baino eskola ezberdinen artean eta, horregatik, gustura jasotzen ditu, Saussure-en balio konparatibista goraipatzen duen Martineten gogoeta bezalakoak.

Koldo Mitxelena Elisalt,Bordeleko Unibertsitatean, Honoris Causa izendatua izan zenean

Martinetez ari garela, esan behar da aditu horren lanaren ospakizun eginiko artikuluan dela garbien Mitxelenaren estrukturalismoarekiko gogo on eta atxekimendua (SHª[1951]). Interesgarri litzateke zehatz aztertzea norainokoa izan den Martinet-en eragina Mitxelenaren ikuspegi fonologikoan.

Ongi iruditzen zitzaion Martinet-ek proposatzen zuen teoria. Aitortu zuen teoria horri eskerrak euskarazko zenbait arazo lehenengoz justifikatzen direla. Horregatik, berak Lafon-en kontra -hasperena herskari bizkarkariaren ondoriotzat hartzearen kontra alegia-- esandakoak (SHª[1950]) ere aldatzeko prest agertu da.

Orain, antologia onei eskerrak, errazago gertatzen da Mitxelanren testu nagusietan zehar mugitzea eta oso gomendagarri da, gainera. Mitxelena iragan bihurtu ahala, ez dakit ez ote garen ari momia bihurtzen, dogma bihurtzen. Bere gauzak egiteko modu dinamikoa ahanzteko arriskua handitzen ari zaigu: bere aroak ez ziren ixten, ikuspuntu bakoitza aurrekoei gainjartzen zitzaien, aurrekoak berriaren substrato bizia zirelarik. Orain emanagoak gara bakoitza bere eskolakoekin ibiltzera, biltzarrek ere gero eta klub hautatuen antza handiago dute.

Erreferentziak

P/T Palabras y Textos. Leioa: Euskal Herriko Unibertsitatea-Universidad del País Vasco, Servicio Editorial. 1987.
[1974] El elemento latino-románico en la lengua vasca (195-219); Rectificaciones y enmiendas (478-479)

SHª Sobre Historia de la Lengua Vasca I-II. Donostia-San Sebastián.: Anejos del A.S.J.U. 1988.
[1950] De fonética vasca. La aspiración intervocálica (190-202)
[1951] La sonorización de las oclusivas iniciales. A propósito de un importante artículo de André Martinet (203-211)
[1954] De la pronunciación medieval a la moderna en español (240-245)
[1957] Las antiguas consonantes vascas (166-189)
[1964] Sobre el pasado de la lengua vasca (1-73)

Miren Lourdes Oñederra
Argazkiak: Auñamendi