Donostiako Zinemaldiari buruz hitz egiterakoan José Luis Tuduri aipatuko ez bagenu, herren geldituko ginateke. Eta gauza bera alderantziz ere, zentzugabea bailitzateke kazetari honen ibilbidean Zinemaldia kontuan ez hartzea. José Luis Tuduri, 1953an sortutako lehiaketa zinematografikoa hasiera-hasieratik ezagutu duen gutxietako bat dugu. Eta, gainera, ez du edizio bakar bat ere galdu. Zaragozan jaiotako kazetari honek nostalgiaz gogoratzen ditu 60ko hamarkadan Hollywoodeko izar handiak etortzen zireneko Zinemaldiak, baina hala eta guztiz ere pozik joaten da edizio berrietara, nahi dituen film guztiak ikus ditzakeelako, gero horien inguruan idatzi behar izatearen kezkarik gabe.

-Oso gaztetan murgildu zinen zinemaren eta kazetaritzaren munduan. Nola jarri zinen harremanetan bi diziplina hauekin?
Niri beti gustatu zait zinema. Gaztetan, Zaragozan bizi nintzenean, sortu berria zen "Amanecer" aldizkarira jo nuen, nire burua zinema kritikari gisa aritzeko eskaintzera. Hasieran denbora bat proba moduan eman nuen, eta gero onartu egin ninduten. Urte dezente eman nituen haientzat lanean. Aldizkari horren bidez joan nintzen Donostiako Nazioarteko Zinemaldiko lehenengo edizioetara. 1961ean, familia behin betiko Donostiara etorri zenean, "Unidad" aldizkarian hasi nintzen lanean kritikari zinematografiko gisa, eta handik hiru urtera Kazetaritza Lan Onenaren sari nazionala eman zidan Idazle Zinematografikoen Zirkuluak, bertan argitaratutako analisi eta saiakerengatik.

-Kazetari gisa jardun izateaz gain, zinemako beste esparru batzuetan ere aritu zara...
1961etik 1966ra, Donostiako Zinemaldiko Merkataritza Saileko arduraduna izan nintzen, gaur egun Filmen Azoka deitzen zaion horretakoa. Berriemaile berezi modura, Espainiako ia zinema jaialdi eta lehiaketa guztietara joan nintzen, eta baita ere Berlinera, Cannes-era, Veneziara eta Nantes-ko Hiru Kontinenteetako Zinemaldira ere. Zinemaldi batzuetan epaimahaikidea ere izan naiz: Zinema Kluben Nazioarteko Federazioan (1957), Idazle Zinematografikoen Zirkuluan, Huelvako Zinemaldi Iberoamerikarretako Nazioarteko Kritikan (1983 eta 1984), Radio Televisión Española-n, zuzendari latinoamerikar baten lehen obrarik onena saritzeko (1985), edo errealizatzaile berrien "Ciga" sarian (1987). 1971n eta 1981etik 1983ra, Donostiako Zinemaldiko Hautaketa Batzordeko kidea izan nintzen, eta 1986tik aurrera, Eusko Jaurlaritzak Zinematografia landu eta ikertzeko ematen dituen bekak Kalifikatzeko Epaimahaiekoa. Eta euskal zinemako proiektuentzako dirulaguntzen Balorazio eta Kalifikazio Batzordekoa ere bai. 1968an Donostiako Radio Nacional de España-n hasi nintzen lanean, erredaktore bezala. Beste alde batetik, Euskal Herrian zinematografia babestu eta sustatzeko Eusko Jaurlaritzak duen organo kontsultiboan ere aritu nintzen.

-Kazetaritza ikasketarik egin al zenuen?
Ez, nik ez nuen kazetaritza ikasi. Erredakzioko laguntzaile izaten hasi, eta erredaktore izaten amaitu nuen. Beraz, kazetari txartela badaukat, baina ez nituen ikasketak egin.

-Beraz, zinema izan zen kazetaritzara eraman zintuena, eta ez alderantziz...
Bai, hori da. Zinemari esker naiz kazetari. Zinema asko gustatu zait beti. Gaztetandik film pila bat ikusi ditut, eta zinemaldi askotan izan naiz.

-Inoiz idatzi al duzu zinea ez den zerbaiti buruz?
Bai. Behin Realaren futbol partida bati buruz kronika bat idazteko eskatu zidaten aldizkarian, eta hori ni sekula ez naizenik futbolzalea izan. Eta Zaragozan ospatu ziren estropada batzuei buruz ere idatzi nuen.

-Zein desberdintasun ikusten dituzu zure belaunaldiko kazetarien eta gaur egungoen artean?
Erretiroa hartu dudanetik harrituta gelditzen naiz prentsaurrekoetan zenbat gazte egoten diren ikusita... Horrek bai uzten nauela txundituta. Oso kazetari gazteak dira. Nik jada ez dut inor ezagutzen.

-Bi liburu idatzi dituzu Donostiako Zinemaldiaren inguruan: "San Sebastián, un Festival, una Historia 1953-1966" eta "San Sebastián, un Festival, una Historia 1966-1977"...
Zinemaldiaren edizio guzti-guztietan egon naiz; 1953an izan zen lehendabizikotik. Ez dut bat bera ere galdu. Lau pertsona bakarrik gara Zinemaldi guztietan egondakoak.

-Gogoratzen al duzu nolakoa izan zen Donostiako Zinemaldiko lehenengo edizioa?
Oso etxekoia izan zen. Merkatari donostiar batzuek hiriari bizitasun pixka bat eman nahi ziotela-eta, zerbait prestatzea erabaki zuten, eta aukera batzuk aztertzen hasi ziren: modako lehiaketa bat, auto lasterketa, etab. Azkenean, norbaitek Cannes-en ospatzen zen Zinemaldiaren antzeko bat antolatzea proposatu zuen. Horrela hasi zen guztia. Lehenengo edizioan ez zen sari ofizialik egon; filmen banatzaileen aurrerapenak besterik ez. Sari gehienak film espainiarrek berenganatu zituzten. Artista espainiar asko etorri ziren: María Martín, Conrado San Martín, Julio Peña, Alfredo Mayo, etab. Donostiako Nazioarteko Zinemaldiaren I. Astea inauguratu zen egunean, 1953ko irailaren 21ean, astelehena, oso eguraldi ona atera zen. Victoria Eugenia antzokiko ia sarrera guztiak salduta zeuden. Artista batzuk giroa animatzeaz arduratzen ziren, eta filmek programazioaren zati handi bat osatzen zuten. Horrelaxe eman zitzaion hasiera I. Asteari, nahiko itxura onarekin. Udaletxean harrera moduko bat egin zuten, eta ekitaldi hauetan egiten den bezala, hitz batzuk esan zituzten alkateak, Juan Pagolak, Ikuskizunen Sindikatu Nazionaleko idazkariak, Miguel de Echarrik, eta Zinematografiako Zuzendari Nagusiak, Joaquín Argamasillak.

-Nolakoak izan ziren Diktadura garaiko Zinemaldiak?
Gogoan dut Francoren erregimenaren garaian ekoizle frantses bati film kaskarrak ekartzen zituela leporatu ziotela. Eta berak erantzun: "gu ziur ibiltzera etorri gara, inork ez ditzan gure filmak baztertu, zeren momentu honetan munduko zentsurarik zorrotzena daukazue hemen". Pentsa nolako filmak ikusten genituen urte haietan. Dena den, frankismoaren garaiko edizioetan Anthony Mann, Liz Taylor, Orson Welles, Alfred Hitchcock, Federico Fellini eta Kirk Douglas bezalako figurak izan genituen gure artean.

-Nolakoa izan zen demokraziako lehenengo Zinemaldiko giroa?
Egia esateko, Francoren heriotzak ez zuen eragin handiegirik izan 1975eko edizioan. Zinemaldia hasi eta hirurogeita zazpi egunetara hil zen; irailaren erdialdean oraindik ez zen batere garbi ikusten azaroaren 20an gertatuko zena, bere egoera fisikoak ez zeukalako inolako zerikusirik beste esparruetan arnasten zen tentsio politikoarekin. Diktadura amaitutakoan kendu egin zuten zentsura, eta orduan askoz ere film gehiago aurkeztu ziren. Nolanahi ere, diktadura garaiko Zinemaldia oso elitista izan zen: smoking-ik gabe ez zizuten antzokira sartzen uzten; diru asko gastatzen zen; festa pila bat egiten ziren... Demokrazia iristean, berriz, Zinemaldia askoz ere herrikoiagoa bihurtu zen, eta, adibidez, film ofizialak, behin bakarrik bota beharrean, bi edo hiru aldiz botatzen hasi ziren. Demokraziako lehenengo Zinemaldira hogei film baino gehiago ekarri zituzten ekoizleek, eta horietako asko estreinaldiak ziren. Diktadurako azken urteetan asko hitz egin zen Zinemaldia Espainiako beste herriren batera eramateko aukeraren inguruan (Palma de Mallorcara, Alacantera edo Benalmádenara), baina José María García Escuderok ezezko biribila ematen zuen beti. Azkenean, 60 edo 70eko hamarkadan, Zinemaldiari diru gehiago ematea eta mantentzea erabaki zen. Demokraziarekin, jende eta film gehiago ekartzen hasi ziren. Polemikak ere gehiago izan ziren, baina ez zen hainbesterako izan.

-Ba al da arrazoi bereziren batengatik besteak baino hobeto gogoratzen duzun ediziorik?
Berrogeita hamar urte dira, berrogeita hamar edizio, eta beraz ehunka anekdota gogoratzen ditut. Beste askoren artean Arthur Penn ezagutu nuen. Ni merkataritza sailean ari nintzen lanean, eta bera film bat aurkeztera etorri zen. Aktoresa nagusia mutua zen, eta elkarrizketak espainiarrez nola gelditu ziren ikusi nahi zuen. Orduan, Rex Zinemara joan ginen, kopia bat ikustera, eta itzultzaile bat tarteko denbora luzez egon nintzen berarekin hitz egiten, nik ez baitakit ingelesik. Leopoldo Tornes zuzendari argentinarra ere ezagutu nuen, eta zinemagile ospetsu asko elkarrizketatu ditut, Fellini edo Hitchcock adibidez.

-Beste jaialdiekin alderatuz, zer falta zaio Donostiakoari?
Nazioartean sona gehiago izatea, ez duelako behar adinako errekonozimendurik. Artista handi asko etortzen diren arren, nazioarteko ekoizpenak falta zaizkio, eta batik bat nazioartean difusio handiagoa izatea. Ez dira kazetari atzerritar gehiegi etortzen.

-Istorio eta bitxikeria asko izango dituzu gogoan...
Bai, asko. Lehenagoko festak adibidez. Ikaragarriak izaten ziren. A zer nolako jendetza, eta animazioa... Ondo gogoratzen dut 1966an greziarrek Ondarretako Tenisean antolatu zuten festa. Sirtakia dantzatzerakoan plater pila bat hautsi zituzten. Beste batean, zinemagile mexikar batzuek tekila pila bat ekarri zuten, eta limoia eta gatzarekin hartu behar genuela esaten ziguten. Garai haietan itsaski-jan handiak egiten ziren Gaztelubiden. María Cristinako afarietako menuan oilaskoa eta otarraina izaten ziren beti. Oraindik gordeta dauzkat hotelean guztiok parrandan genbiltzaneko argazkiak. Zentsura eta murrizketa batzuk kenduta, lehenagoko Zinemaldia oraingoa baino askoz hobea zen, askoz ere jende gehiago etortzen zelako. Liz Taylor, Cantiflas, Alfred Hitchcock eta Orson Welles bezalakoak gure artean izan genituen. Azken honi elkarrizketa bat ere egin nion. Oso ondo gogoratzen dut Welles etorri zenekoa. Gutxik lortu dute bezainbeste jende biltzea. Hainbestekoa zen bere inguruan bildutako jendetza, prentsaurreko ofiziala Victoria Eugeniako ohiko aretotxoan egin beharrean Hall Handian egin zela. Gainera, jendea prentsaurrekoari hasiera eman baino ordu bat edo bi lehenagotik zegoen zain. Buñuel eta Orson Welles izan dira Zinemaldiaren historia guztian arreta gehien erakarri duten zinemagileak. Oso ondo gogoratzen dut Orson Welles-ek Fernando Rey-rekin batera Victoria Eugeniako eskalinatak nola igo zituen, jendea nola agurtu zuten... Oso hunkigarria izan zen.

-Irailaren 11ko gertakarien ondorioz, Zinemaldiaren 49. edizioan Hollywood-eko izar gutxi izan ziren. Zer da Zinemaldi batek behar-beharrezko duena: kalitatezko filmak ala izarren glamourra?
Film guztiak ikusterik ez duen jendearentzat, beharbada glamourra izango da garrantzitsuena, baina espezialistentzat eta zinemazaleentzat askoz ere garrantzitsuagoa da filmak kalitatezkoak izatea, dudarik gabe. Zinemaldiak oso kritika gutxi jasotzen ditu maila lokalean, nazionalean eta nazioartean. Nire ustez, atzerabegirakoek galdu egin dute beren zentzua; emanaldi batzuetan bi ikusle besterik ez dira egon. Bost atzerabegirako daude, gehiegi. Francoren garaian zentsura zegoen, baina atzerabegirako bakar bat egiten zen, zuzendari bakar batekin, eta liburu bat ateratzen zen.

-Zer esango zenuke azken Zinemaldiei buruz?
Oso lasai egoten naizela, beste gonbidatu bat banintz bezala. Filmak lehen baino askoz ere lasaiago ikusten ditut, gero haiei buruz idatzi beharraren kezkarik gabe. Dena den, nostalgia apur bat ere sentitzen dut, lehen Zinemaldia barru-barrutik bizi nuelako.

-Zer dauka Zinemaldiak beste jaialdiek ez daukatenik?
Berezia da, nortasun propioa dauka, eta film onak aukeratzen ditu. Beharbada gehiegitxo iruditzen zait bi edo hiru Donostia sari egotea; bakar batekin aski litzateke.

 

José Luis Tuduri Kazetaria. Zaragozan jaio zen. Aita euskalduna zuen, eta ama berriz Aragoikoa. Donostiako Zinemaldia bere lehenengo ediziotik ezagutzen du (1953). Zaragozako "Amanecer" egunkarian hasi zen lanean, eta gero "Unidad" donostiarrean. "Radio Nacional"-en ere aritu zen esatari lanetan. 1961etik 1966ra, Donostiako Zinemaldiko merkataritza saileko arduraduna izan zen. Idazle Zinematografikoen Zirkuluak Kazetaritza Lan Onenaren sari nazionala eman zion 1964an, "Unidad" aldizkarian argitaratutako analisiengatik. Donostiako Zinemaldian hainbat aldiz izan da epaimahaikide, eta bertako Hautaketa Batzordeko kide izana da bost urtez. Euskadin zinematografia babestu eta sustatzeko Eusko Jaurlaritzaren organo kontsultiboetan parte hartu du. 1990ean Zinemaldiko Zuzendaritza Batzordeko kidea izan zen, eta "Euskal Media"-ko Administrazio Kontseilukoa ere bai. Donostiako Zinemaldiaren historiari buruzko bi liburu argitaratu ditu: "San Sebastián, un Festival, una Historia 1953-1966" eta "San Sebastián, un Festival una Historia 1966-1977".

---

Euskonews & Media 180.zbk (2002 / 9 / 20-27)