Felix Goñi, Euskal Herriko Unibertsitateko Zientzia Fakultateko katedradunak bizitza guztia darama biologia eta ikerketaren munduan sartuta. Otsailean, Ikerketa Zientifikoen Goi Kontseiluaren (CSIC) eta EHUren beraren esku dagoen Biofisika Unitateko zuzendari izendatu zuten. 1999an sorturiko unitate horretan, aipaturiko bi instituzioetako zientzialariek mintz biologikoei eta proteinen egiturari buruzko goi ikerketak egiten dihardute, besteak beste.

-Zein da biomedikuntzaren funtzioa?
Biomedikuntzaren funtzioa, biologiaren aurrerapenak gaixotasunak prebenitu eta tratatzeko aplikatzea da. Biologiak egiten dituen aurrerapenei aplikazio mediku bat ematea izango litzateke biomedikuntza.

-Hainbatetan, epe luzera emaitza onik izan ez duten ikerketa biomedikuen garestitasuna kritikatu izan da. Mugatu egin beharko al litzateke ikerketen kopurua?
Ikerketa bat hasterakoan zer-nolako emaitza izango duen jakiterik bagenu, orduan argi ikusi ahal izango genuke zer den beharrezkoa eta zer ez. Baina ez dagoenez hori jakiterik, hasieran behintzat ikerketa biologiko guztiak dira beharrezko. Biologian, gauza gehienak nolako aplikazioa izango duten jakin gabe aztertzen dira. Giza genomaren sekuentziazioaz geroztik, biologian lehena eta oraina bereiz daitezke, baina genoma sekuentziatu zen hirurogeita hamarreko urteetan hainbat pertsona biologia molekularraren oinarrizko alderdiak aztertzen aritu zirelako. Garai hartan pentsatzen zen ikerketa horrek ez zuela inolako aplikaziorik izango, baina kontua da hain zuzen ere hortik etorri dela bioteknologia guztia: jakinminak bultzatuta, informazioa izaki bizidunengan nola transmititzen den ikusteko egindako ikerketak aplikatzetik. Honekin esan nahi dudana da garrantzitsuena oinarrizko ikerketa dela, zertarako balio duen ez dakigun hura, baina gero guztiaren iturburua dena. Lehenengo biologia egin behar da, eta gero ikusiko da hori nola aplikatu.

-Giza genomarekin batera, elkarte zientifikoa "astindu" duen beste gai bat, izaki bizidunen klonazioarena izan da. Animaliak klonatzen hasi ostean, bada epe ez oso luzean gizakiak ere klonatuko direla dioenik.
Nire ustez, giza klonazioak, etikoa den edo ez denaren inguruko eztabaida alde batera utzita, oraingoz konponezinak diren arazo praktiko batzuk dauzka. Dolly ardia sortzeko, adibidez, 400 obulu inguru behar izan ziren. Gizakia klonatzeko, beraz, 400 bat emakumeri obulu bana eskatu beharko genieke, emakume horietako batek DNA zaharreko haur bat izateko esperantzarekin, ardiarekin gertatu den bezala. Beti dago aldizkarietan agertzeko irrikitan dagoen norbait, baina orain bertan erabat ezinezkoa iruditzen zait gizakiak klonatu ahal izatea. Hala ere, baliteke bihar bertan gertatzea, ez baitakigu une hauetan zertan dabiltzan, baina oso zaila iruditzen zait hainbeste jende tartean legokeen ikerketa bat isilpean gorde ahal izatea.
Horrez gain, badira oraindik konpondu gabe dauden beste arazo biologiko batzuk ere. Ez dakigu zelula helduekin klonatu diren animaliek itxuraz daukaten adina ote daukaten, edota beren adina gehi zelula helduarena. Zeluletan daramagun DNAk zehazten du gure adina. Ugalketa sexualaren prozesuan, DNA gaztetu egiten da, baina gure zeluletako gainerako DNAk pertsonaren adin bera izaten jarraitzen du. Animalia edo pertsona bat sortzeko zelula heldu bat erabiltzen baldin badugu, DNA zahar bat ari gara erabiltzen. Hori konpontzeko, askoz ere oinarrizko biologiko ikerketa gehiago egin behar dira. Eta, bestetik: zertarako klonatu behar dira gizakiak? Haurrik izan ezin duten bikoteen kasuan, ez zaitu iruditzen klonazioak in vitro ernalkuntzak eta gainerako ugalketa teknikek lortu ez dutena konponduko duenik.

-Eta transplanteen kasuan?
Biomedikuntzan bada lanean urteak daramatzan adar bat, xenotransplanteei buruzkoa. Giza organoen ordez, animalien organoak erabiltzen saiatzen da. Hor errefusaren arazoa dago, gizon bati beste gizon baten bihotza transplantatzen diotenean bezala, baina kasu hauetan prozesua pixka bat konplexuagoa da. Baina, tira, aukera bat da. Gutxi dakigu horren inguruan, baina gero eta gehiago ezagutzen joango gara. Kasu horretan bai izango litzatekeela interesgarria animaliak tipologia immunitario zehatz batekin klonatu ahal izatea. Ni helburu hori luketen klonazioen alde nengoke. Dena den, oraingoz ez dago oso argi xenotransplanteek funtzionatuko ote duten, arazo batzuk daudelako tartean. Halere, dagoeneko ikerketak egiten ari dira. Denborak esango du.

-Klonazioarekin batera, transgenesia dago. Zer da zehazki, eta zertan desberdintzen da klonazioarekiko?
Bi gauza desberdin dira, baina maila berean eman daitezke. Klonatzea, izaki berdin-berdinak sortzea da. Animalien kasuan hain arraroa dirudien arren, oso normala da landareen kasuan. Geranio baten eskeje bat aldatzen dugun bakoitzean, klon bat egiten ari gara. Jaioko den geranioa, aurrekoaren berdin-berdina izango da. Jaten dugun fruta gehiena ere klonikoa da, ez delako sexu bidez ugaltzen, baizik eta txerto bidezko prozedura asexualen bidez. Hala ere, fisikoki berdinak diren biki unibitelinoen kasuan ere klonazioa gertatu dela esan daiteke.

Transgenikoa, aldiz, genoma aldatuta daukan edozein organismo da. Klonikoek eta transgenikoek ez dute zerikusirik, baina kontua da aldi berean gerta daitezkeela. Dolly ardia klonikoa eta transgenikoa da, bi gauzak, bere amaren genoma aurrez manipulatu egin zelako, esnearekin botika bat egin ahal izateko. Denborarekin oso normala izango da animalien esnearekin botika bezala erabiltzeko proteinak sortzea. Zaila da animalia transgenikoak sortzea, baina bakteria transgenikoak, adibidez, laborategi guztietan erabiltzen dira, eta ez da ezer gertatzen.

-Gizartea, bere egunean, asaldatu egin zen produktu transgenikoen aurrean.
Gauza ezezagunen aurrean beti pizten da alarma, baina kasu honetan ez zuen inolako justifikaziorik. Naturak esperimentu pila bat egin ditu transgenesiarekin, pentsatu ere egingo ez genituzkeenak. Ugalketa sexual bakoitza, esperimentu transgeniko bat da, antzekoak diren bi genomatatik berri bat sortzen delako. Nekazariak bizitza guztia aritu dira landareen transgenesia egiten. Landareak hobetzeko egiten den guztia trangenesia da. Orain dauzkagun landare transgenikoekiko desberdintasun bakarra da orain badakigula zer aldatzen dugun, zeren landareak tradizionalki hobetzen zituenak emaitza zein izango zen jakin gabe gurutzatzen zituen espezieak. Hala ere, guk egiten ditugun aldaketak oso txikiak dira nekazari tradizionalak egiten dituenekin konparatuta.

-Horrelako erreakzioak, informazio gutxi izateagatik sortzen dira.
Oso zaila da ezagutza batzuk transmititzea, baina kontua da landare transgenikoek urtez urte gero eta hektarea gehiago hartzen dituztela, gero garesti saltzen dituzten arren. Nekazariak konturatzen dira ongarri eta pestizidetan dezente aurrezten dutela, eta hori ikusita, gero eta gehiago ekoizten dute. Enpresa batzuek milioiak inbertitu dituzte transgenikoen garapenean, eta ez dute ezerk huts egiterik nahi. Hainbeste herrialde aurka dauzkatela, badakite akatsik txikienak porrotera eramango lituzkeela. Beraz, landare transgenikoek kalterik ez eragitea nahi duten lehenengoak saltzaileak berak dira.
Transgenikoen industrian sartuta dagoen jendea inolako eskrupulurik gabekoa dela pentsatzen dugu, eta egia da eskrupulurik ez dutela, baina jendea bizkorra da, eta badakite dirua irabazten jarraitu nahi badute, kontu handiz ibili beharko dutela. Espezie horiekin kontrol asko eta asko egin dituzte, beraiek direlako transgenikoek ondo funtzionatzeko interesik handiena dutenak.

-Zer gertatzen da etikak eta zientziak bide desberdinetatik jotzen dutenean?
Ba etika eta negozioak gurutzatzen direnean geratzen den gauza bera, edo etika eta ezkontza gurutzatzean bezala. Hor, aukera, norberaren esku dago. Baina hemen desberdinketa garrantzitsu bat egin behar da zientzia publikoaren (guk egiten dugunaren) eta zientzia pribatuaren edo zientzia publiko sekretuaren artean. Ikerketei zuzendutako diru publiko gehiena Defentsa Ministerioak gastatzen du, isilpean gordetzen dituen ikerketetan. Ez dakigu zer egiten duten, eta gainera ez daukagu jakiterik, baina inor ez da kexatzen. Ofizialki ia ez dira existitu ere egiten, eta, noski, emaitzak ez dira ezagutzera ematen, beraz, kritika guztiak ikerketa publikoari zuzentzen zaizkio. Baina, behintzat, jende guztiak ezagutzen ditu gure emaitzak. Edonor etor daiteke gure laborategira, zertan gabiltzan ikustera. Horregatik, ez litzateke bidezkoa izango pertsona batzuk asaldatuta daudelako esparru batzuetako ikerketa debekatzea, zeren horrela ikerketa publikoa debekatuko litzateke, baina ez pribatua. Ikerketa biologikoko zentroetan gero eta etika batzorde gehiago daude. Gai delikaturen bat ikertzeko laguntzak eskatzen direnean, batzordeak aurrez gainbegiratu egiten du.

-Ikerketa zientzialarien esku egoten al da beti?
Bai, beti. Guk bakarrik uler dezakegu egiten duguna.

-Akatsik egin al daiteke?
Antraxaren kontuarekin modan jarri den gerra bakteriologikoan gauza garrantzitsu bat azpimarratu behar da: natura, gizakiaren gainetik dagoela. Oso zaila da antraxaren baziloa baino gauza okerragorik sortzea. Baina, beste alde batetik: zientzialari batek kalte handiak sor al ditzake? Pentsatzen dut baietz, baina hegazkin bat hartu eta etxe orratz baten aurka kolpatzen duen beste edozeinek bezala. Berdin-berdin. Edonork egin ditzake horrelako gauzak, biologoa, kimikaria edo autobus gidaria izan. Nahi gabeko akatsak egiterik ez dago, zeren ikerketa hauetan erabiltzen diren organismoak oso delikatuak dira, eta ezin dute laborategirik kanpo bizi.

-Zein da zure iritzia ikerketari eragin diezaioketen beste faktoreei buruz, hala nola industria farmazeutikoa edota laguntza gubernamentala?
Eztabaida hori betikoa da. Lehentxeago oinarrizko zientziari buruz esan dudan horretan dago koska; alegia, Estatuak zein punturaino zuzendu behar dituen ikerketa. Gutako askok pentsatzen dugu dirua modu indiskriminatu batean erabili beharko litzatekeela, interesgarriak diren proiektuei eman behar zaiela, ikerketaren gaiari begiratu gabe. Zergatik? Ba ez dakigulako zein ikerketak izango duen arrakasta eta zeinek ez. Baliteke Estatuak, une jakin batean, esparru jakin batzuk promozionatu nahi izatea. Espainiar Estatuak ongi baino hobeto daki barregarri gelditu zela giza genomaren sekuentziazioaren kasuan (Espainiak ez zuen programa horretan parte hartu, oso ondo prestatutako jendea zeukan arren), eta, orain, proteomikoan ipini nahi du dirua, genomaren sekuentziaren ondorio diren azterketa batzuetan. Ulertzekoa da hor parte hartu nahi izatea, geroari begira negozioak egiteko aukera handiak eskaintzen dituelako, baina, nire ustez, laguntza mota horiek minoritarioak izan beharko lukete. Ez litzateke aurrez finkatu beharko laguntzak zein ikerketetara zuzendu behar diren.
Diru pribatuaren kasua oso desberdina da. Adibide gisa, konpainia farmazeutikoak dauzkagu: onurak ekarriko dizkieten arloetan bakarrik egiten dituzte inbertsioak, argi eta garbi. Horrek ez du esan nahi jokabide hori ona denik, baina halere normala da konpainien lojikarekin jokatzea.

-Eta industriaren aurrean ez dago zer eginik, ezta?
Kontua da botika berriak behar ditugula. Estatuak kontrolatu egiten ditu esperimentazio hauek -nahiz eta gehiago kontrolatu beharko lituzkeen-. Nahi diren proba guztiak egin daitezke, baina azkenean gizakiengan probatu beharko dira. Jakina, pertsona horiek informatu egin behar dira, eta onespena eman behar dute. Ezin da ikerketa besterik gabe eten, botikarik gabe geldituko ginatekeelako. Arriskutsua da, bai, baina beste arlo guztietan bezala. Aurrerakuntza guztietan egoten da arrisku punttu bat.

-Baina ikertzen al dira benetan beharrezko diren botikak? Zer gertatzen da oraindik sendabiderik ez duten gaixotasunekin? Esate baterako, urteak daramatzate HIES gaixotasuna behin betiko sendatuko duen txertoaren inguruan espekulatzen, baina inoiz ez da agertzen.
Bai HIESaren kasuan, eta baita beste gaixotasun askoren kasuan, lehenengo munduko erdi-goi klasearen gaixotasunak ikertzen dira, horiek direlako benetan dirua emango dutenak. HIESa aipatu duzu, baina hor dago malaria ere, ehun aldiz gehiago zabaldua dagoena. Nor ari da malaria ikertzen? Estatu Batuetako zientzialari pare bat baino ez, marineak malaria zabalduta dagoen lurralderen batera joanez gero kutsa ez daitezen. Baina inori ez zaio malaria interesatzen, behartsuei eragiten dien gaixotasun bat delako. Zein laborategi hasiko da saltzerik izango ez duen txerto bat aztertzen? HIESarekin gauza bera gertatzen da. Oso arazo handia zela zirudien, oso presio talde garrantzitsu bati eragiten ziolako: San Franciscoko gay taldeari. Baina San Franciscon 10.000 kutsatu zeuden bitartean, Afrika subsahariarrean milioi bat kutsatu zeuden, eta inor ez zen horietaz arduratu, eta ez da arduratzen, eta ez da arduratuko. Gainera, HIESa preserbatiboarekin nolabait kontrolatu egin zitekeela ikustean, eta botikei esker gaixotasuna ia kroniko bihurtu dela ikusita, jendeak galdu egin du txertoarekiko interesa. Lehenengo kutsatu zirenak tamalez hil egin dira, eta gaur egun kasu gutxiago daudenez goi klaseen artean, txertoa ez zaie hain beharrezkoa iruditzen. Afrikari oso ondo etorriko litzaioke, baina ez dauka ordaintzeko dirurik. Eta ez dituzte txerto bat sortzen milioika dolar gastatuko, gero dohainik oparitzeko. Ikaragarria da, guztiz zinikoa, baina horrela da.

---

Euskonews & Media 166.zbk (2002 / 5 / 10-17)