Haur eta gazte literaturaren kritika

Matthew Arnoldek dionez (Pickrtingek aipatua, 1982: 13) honakoa da kritikaren helburua: "to learn and propagate the best that is known and thought in the world", hots, irakatsi eta zabaldu onena. Dagoen produkzio ugari eta zabalaren artean bideak jarri testuak hobetzeko eta dauden onak ezagutarazteko.

Haur eta gazte literaturan kasuan are beharrezkoagoa da kritikaren beharra, fikziozko testu hauek oso berriak dira literaturaren historian eta gure artean. Alde horretatik formazioaren behar handia dago eta dagoen produkzio handiaren artean eta korronte, joera, idazkera, gaien tratamendu eta antzeko kontuen ugaritasunaren erdian orientatzeko tresnak behar-beharrezkoak dira. Eta literatura bizia eta etengabe aldatzen ari den zerbait den moduan, kritika ere halaxekoa dugu.

Haur eta gazte literaturaren kritika bitartekariari zuzendurik dago, haurra eta produktuaren arteko bitartekariari, baina horrez gain kritika horrek hitzaren eta irudiaren arteko osaketa izan behar du. Eta azkenik, hirugarren bereizgarri nagusia aipatzeko, haur eta gazteen munduaren ezagutza behar da kritika hori egiterakoan.

Kritika mota ezberdinak.

Haur eta gazte literaturaren kritikak gure artean ematen duen lehen inpresioa kritika ezaren da. Jokabide honek ezjakintasunaren ondorioz hainbat urtetan eman den iritzi edo ustean du oinarria. Haur literatura ez dela literatura, alegia. Baina arrazoi hori bezain pisuzkoa izan daiteke ohiko kritikariek fikziozko testu hauen aurrean duten ezezagutza (eta arestian aipaturiko hiru bereizgarri horiena).

Kritika oso modu ezberdinetan egin ohi da, eta nolabaiteko eskema bat jarraitzekotan (Vazquez Freire, 1996: 125-131) honako kritika motak aurki ditzakegu komunikabide ezberdinetan:

Jakina, hauei unibertsitatetik eginiko kritika gehitu beharko litzaioke, baina gure artean oso oso bakanak dira honelako lanak.

Erreseinei dagokienez kritika lanak baino kritika aurreko lanak direla esan daiteke, obrari buruzko informazio laburra eta zenbait kasutan balorazio txiki bat. Kritika baino testu deskriptiboak izan ohi dira honelakoak.

Komentario deskriptiboak ditugu erreseinetan, eta zenbait kasutan erreseinak baino luzeagoak izan ohi dira.

Honelako testuetan, batez ere, argumentua komentatzen da, kritikarik egin gabe eta obraren inguruko baloraziorik gabe. Batzuetan, aipaturiko liburua irakurtzeko gogoa piztu dezakete.

Komentario subjetiboetan, berriz, egileak bere sentimenduak adierazten ditu. Gustatu, ez gustatu, bere nahiak asetu, ustegabea sentitu,… hots, inolako analisirik gabe eginiko komentario pertsonala. Hau, jakina, ezin da kritikatzat hartu. Izatekotan norbaiten balorazio pertsonala litzateke, besterik ez.

Eta azkenik komentario analitikoa dugu, azterketa baten bidez obrari buruzko balorazio eta iritzi bat ematen da. Eta azterketa hori normalean ideologian, psikologian, soziologian, historian edo forman oinarritzen da, nahiz eta ohikoa izan arlo bat baino gehiago presente izatea obraren komentarioa egiterakoan.

Euskarazko kritika

Gaur egun, euskarazko haur eta gazte literaturari buruzko komentario, erreseina, kritika eta abarrak oso modu ezberdinean eskaintzen dira. Hona hemen, horien sailkapen bat:

Zerrendak

Eskoriatzako Haur Liburuaren Mintegiak eginiko zerrendak ditugu honen adibide garbi eta iraunkorrena. Urteko liburu guztien sailkapena onargarriak, onak eta oso onak azpisailetan; aparteko baloraziorik gabe.

Erreseina

Ohikoena eta zabalduena, inolako dudarik gabe. Arestian aipaturiko Argia, CLIJ, Xingola, El Correo Español, edo beste zenbait komunikabidetan agertzen dira.

Erresina-kritika

Aurrekoak baino luzeagoak eta alde horretatik obraren azterketa egiten dutenak. Esate baterako El Diario Vasco eta E. Egunkarian ematen direnak, baita atera berria den Behinola aldizkarikoak. Analisi formalista eta ideologikoak izaten dira, psikologia eta soziologia ere kontuan izaten dutelarik.

Kritika akademikoa

Ezezagunena eta kantitate aldetik ere urriena. Oso medio ezberdinetan eta modu ugariz argitaratua. Tantak, Sancho el Sabio, Egan, Revista de Psicodidáctica, Hegats eta antzeko aldizkarietan, edo liburu ezberdinetan plazaratzen da. Sakabanaturik egoteaz gain ez dut uste destinatzailearengana erraz iristen denik.

Euskal haur eta gazte literaturaz hiru tesi irakurri dira azken urteotan eta beste bat Atxagari buruz; azken tesi honetan gazte literaturako obra ezagun bat aztertu da: Behi euskaldun baten memoriak, hain zuzen.

Tesi hauetan, eta hauen inguruan eginiko beste lan batzuetan azterketa historikoak, soziologikoak eta literarioak egin izan dira. Baina lan hauek aurrekari batzuk izan dituzte; literatura iniziatikoaren inguruan eginiko Altxorrak eta bidaiak. Haur kontabideen azterketak. (J. Kortazarrek zuzendua eta 1985ean kaleratua), Seve Calleja eta Xabier Monasteriok eginiko haur liburugintzaren azterketa (1988) edo J. K. Igerabideren Bularretik mintzora (1993) saio interesgarria, adibide ezagun batzuk aipatzearren.

Azken lau urtetan irakurritako doktorego tesiak, aldiz, honako hauek izan dira: "Euskal haur eta gazte literaturaren historia", Etxanizek 1996an irakurria,; "Euskal Haurtzaroaren Asmakuntza 1976-1990 urte bitarteko ipuingintzan isladatu denez" Eukene Martin San Pedro irakasleak 1997an irakurritakoa eta garai horretako ipuingintzan islatzen den haurraren irudia aztertzen duen lana, eta azkenik "Euskarara itzulitako haur eta gazte literatura: funtzioak, eraginak eta estrategiak" Manu Lopez Gasenik irakurritakoa, 2000 urtean.

Aipaturiko hiru tesi hauetaz gain bada beste bat, arestian aipatua, Atxagaren obrari buruz eta zati batez, behintzat, Bernardo Atxagaren irakurlea (1998) liburuan ikus dezakeguna.

Orokorrean, beraz, esan dezakegu euskarazko kritikagintzaren egoera nahiko ahula dela. Medioak behar dira kritikan sakontzeko eta eginiko apurra hartzailearengana iristeko.

Baina, eta bukatzeko, azken urteotan egoera izugarri hobetu dela ikusirik, esan dezakegu dena ez dela hain iluna. Kritikatu bai, edo autokritikatu bai, baina hobetzeko, eta horretan ari gara.