Ezkorrago den batek esan lezake urte hauetan izan den aukera ere horrelakoxea izan dela, hots, garai ezin hobeak bizi izan ditugula horretarako. Diktadura latz baten ondoren bizi eta gero hogeita bost- hogeita hamar urte hauek primerakoak izan dira euskera sendotu zedin eta euskal literatura bizkortzen eta zabaltzen hasteko.

Orain badirudi ordea – esango liguke lagun ezkor horrek – sapaia jo dugula, eta hemendik aurrera egoera hau bere horretan mantentzearekin nahiko lan izango dugula. Hori ez bagara gainbehera hasten. Eta honen susmoa ere jende ugarik dauka honezkero.

Itxura denez azkenaldi honetan euskara ikastera animatzen den jende kopurua bere horretantxe dago, ez baldin bada gutxiagotzen hasi dagoeneko. Eta badakigu – orain arte behintzat halaxe izan baita – literatura irakurri duten jende asko eta asko euskaldun berriak izan direla eta direla oraindik ere. Eta behin adin batera iritsitako euskaldun zaharrek ez dute euskeraz literaturarik irakurtzen. Gehien bat gazte jendea da euskeraz irakurtzen duena eta hori, beti ere, bi baldintzekin: bat, gazteak diren bitartean, hots, adin jakin batera iritsi baino lehenago; eta bi, beti ere behartuta izan direlako (eskoletan, irakasleen agindupean...).

Izan ere hezkuntzak garrantzi izugarria dauka arazo (herri bateko literaturak irakurle gutxi edukitzea arazo baita dudarik gabe) honetan. Hezkuntzak, ikastetxeetan bereziki, ikaslearen hizkuntza sendotzeaz gain irakurzaletasuna piztu beharko bailuke, behin irakurzaletasuna indartu ondoren literaturzaletasuna bultzatzearren. Eta alde horretatik begiratuta esan genezake oso gutxi egin dela arlo horretan, eta egin den lana ez dela nahikoa eta, askotan, egin beharrekoa izan.

Eusko Jaurlaritzak ere ez du nire ustez bere eginbeharrekoa bete behar zen moduan, ez Hezkuntza Sailak ezta ere Kulturakoak. Eta Hezkuntzaren mundua ondo eta barrutik ezagutzen dugunok badakigu planak eta curriculumak aldatu ezean ezer gutxi egin daitekeela gauzak orain arte bezela joaten utziz. Eta irakurzaletasun eta literaturzaletasunaz ari garelarik ez dugu alde handirik ikusi urte hauetan euskal literatura eta erdal literaturaren artean. Orain indarrean dauden programazio estu horiek pittin bat lasaitu egin beharko lirateke eta oraingo ordutegia gehiagotu gabe ordu bereziak libratu irakurzaletasuna lantzen hasteko eta horrekin batera edota geroxeago literaturzaletasuna bultzatzen hasi beti ere ikasle bakoitzari bide propioa erakutsiz bere gustuen arabera eta inoiz ere behartu gabe. Honetarako irakasleak ongi prestaturik eta jantzirik egon behar du gaur egun egiten den literatura ezagutu eta irakurri beharko duelarik gero lehen aipaturiko zaletasun horiek ikasleei modu kutsakor eta atsegin batez transmititzeko.

Ikastetxeetako bibliotekak – lan eskerga honetan hain garrantzizkoak izanik - ez daude behar bezala hornituak ezta prestatuak ere. Normalean ez dago inor biblioteka horietan ikasleari erakutsi, informatu, gidatu eta irakurtzeko gogoa erantsiko dionik. Eta herri eta hirietako biblioteketan ere antzeko zerbait gertatzen da. Europan eta beste herri batzuetan biblioteketara joateko dagoen kultura hori oraindik ez da hona ailegatu. Eta nola iritsiko da gainera, esate baterako, astebukaeretan bibliotekak – jende langilea libre dagoen garaian, gurasoak beren umeekin joateko daukaten tarte bakarrean - itxita baldin badaude?

Badakit hau guztia aldatzea zaila dela. Zaila baino gehiago, hemengo ohiturak eta gogoa ikusita, iraultza litzatekeela esango nuke. Diru asko sartu behar da halako proiektuetan. Baina bereziki gauza bat falta da: gogoa. Hezkuntza politikarekin dator hau dena lotuta eta beraz, jende askoren esku hartzea behar denez gero, oso zaila da gauzak mugitzen hastea.

Azkenaldi honetan askotan entzuten ari gara halako herri txikia izateko liburu asko eta asko ari dela argitaratzen eta ea ez ote den gehiegi. Niretzat hori ez da arazoa; izan ere, garai batean, gu idazten hasi ginenean guztiz kontrakoagatik kexatzen baikinen, hots, ezer gutxi kaleratzen zelako euskaraz. Hemen arazoa, lehen aipatu dudan bezala, irakurle gutxi izatearena da. Eta hori da, nire ustez, erronkarik handiena gaur egun. Literaturaren munduan murgildurik gabiltzanok horren berri leku askotatik jasotzen dugu baina bada proba txiki bat nik beti egiten dudana eta zuek ere, gogoa izanik, noiznahi egin dezakezue antzeko zerbait. Ia egunkari eta aldizkari guztietan ateratzen dira astero edo hilabetero pertsona ezagunei egindako halako test edo inkestak huntaz eta hartaz modu laburrean erantzuteko galderekin eginak. Har itzazue horrelako bat eta errepara egiozue erantzunari honen antzeko galdera bat dagoenean: " Zer liburu ari zara orain irakurtzen?" edota "Liburu bat?" Erantzuna ia beti antzekoa izan ohi da eta ia beti gaztelerazko liburu baten izena emango dute - normalean best-seller horietako bat, ia inoiz ere ez euskerazko liburu baten titulua (badira batzuk eskolan irakasleak duela urte dexente derrigortuta irakurri behar izandakoa aipatzen dutena, tituluaz gogoratzen baldin badira). Dena dela, azkenaldi honetan erantzun kezkagarri bezain penagarri hau ari naiz gero eta gehiago irakurtzen: "Ez dut libururik irakurtzen". (Joan den astean hogeita hamar urte inguru zituen mutil batek – bideo egilea bera – hauxe erantzun zion lasai aski kazetariari: "Ez dut inoiz libururik irakurtzen"

Orain berriz modan ari da jartzen zenbait intelektualen artean honako uste hau, alegia, berdin-berdin bizi daitekeela (horietako intelektual batek "lasai-lasai" zioen) ezer irakurri gabe, liburuen mundutik urrun. Ez dela horregatik ezer gertatzen...

Gai hau luze bezain sakona da eta beste baterako utzi beharko dugu horren inguruko hausnarketa baina nik hau esanez amaituko dut gaurko saioa, egungo bizitzak daraman martxa ikusita nik nahiago dudala egon eta hitz egin irakurtzen duen edonorekin – bereziki jende gaztea baldin bada – literaturaren mundutik guztiz aldenduta dabilen inorekin baino.