Euskal gazteriari diskurtsoa, Etxeberriren eskuizkribuetarik lehenengo liburukiaren barruan egongo zatekeen ataletako bat da eta irakurri nahi duenak Julio de Urkijok 1907ko argitalpena erabil dezake, 1976ko erreprodukzio faksimilean.

Diskurtso zibil bat izatea garrantzitsua da gizarte dinamiko bat adierazten duelako. Historikoki, ikertzaileek azpimarratu dute Elizaren babesak euskal kultura baldintzatu duela. Hala eta guztiz ere, nagusitasun erlijioso horren ondoan, XVII. eta XVIII. mendeen artean, euskal kultura zibilaren aztarna batzuk soma daitezke eta Etxeberriren diskurtsoa testuinguru horretan koka dezakegu.

Gazteriaren aldeko Etxeberriren diskurtsoa ahoskatua edo irakurria izateko diskurtsoa izanez, XVIII. mendeko euskal oratoria ezagutzeko oinarrizko tresnatzat har dezakegu. Era berean, Etxeberriren diskurtsoa langai paregabea da tradizio klasikoaren eragina euskal kulturan eta pentsamenduan ikusteko.

Diskurtso osoa jakintzaren gorespen handi bat da, Sarakoak burututako jakintasunaren elogium bat, alegia. Etxeberriren garaiko euskaldun jendearen ikasketa mailaren egoera, eskola faltaz eta ez gaitasun faltaz, horrela deskribatu zigun: Ordea hunelako laguntza faltaz hambat adimendu eder, eta gai onac dohacabequi guelditzen dira mendi, eta arrocapean ehortciac, escoletan emplegatuac izaiteko laguntzarik izan gabez, eta eguinbide hautara igaiteco bideric ez izanez. Diskurtsoan zehar exenpla eta konparazioa erabiltzen ditu Etxeberrik eta, bidenabar, ohartuki ala oharkabean, tradizio klasikoaren transmisioa egiten du.

Etxeberriren lanera hurbildu diren euskal ikerlari gehienek azpimarratu dute Sarako medikuak ospe handiko jakitunen aipamenak biltzeko duen zaletasuna, baina ez dira urrutirago joan bere analisietan, edo azalpen errazak bilatu dizkiote, Axularren eraginari egotziz, berez, garai askotako testu erretorikoen ezaugarri komun bat dena.

Gidor Bilbao ikerlariak frogatu du, Etxeberriren eskuizkribua aztertuz, beste gauza batzuen artean, latineko aipamenak biltzen dituen euskarazko zatia, ezkerraldeko latin sotileko zatia baino lehenago idatzitakoa dela. Baina inork ez du adierazi, guk dakigula, latineko aipamen horiek guztiak Etxeberriren argudioak tradizio klasikoari esker transmititzen ziren ereduetan oinarri hartzeko baliabide erretorikoak direla nagusiki.

Dena den, ikusteko Etxeberrik bere estilo propioa duela aipa daiteke konparaketen barruan daukan gustua medikuntzako hainbat gaixotasun eta sintomarekin gertatzen direnak aipatzeko: sukarrarekin gertaturikoa eta haurrei estudiora ez ematera ohitzearekin gertaturikoa, biekin gertzatzen da berdin, bati kaso ez egiteak heriotzera darama, besteari betiko alferkeriara, beti ere denbora zeino erremedioak eman gabez.

Axularri buruz esandakoarekin, hala ere, ez dugu ukatu nahi bere eragina; Etxeberriren zorra Axularrekin handia da. Eta Etxeberrik berak guztiz onartua da kontu hau: euskara gaietan, erabilitako euskaran eta idazkeran, Axularren idazkera nahi du eta Axularren estiloaren jarraitzailea da. Argi dago, beraz, Axularren liburuaren eragina handia dela.

Axularrekiko antzekotasun horrek eramaten du asko aipamenen azalpena bide horretatik azaltzera. Era honetan dio L. M. Mujikak: Es de destacar el gran acopio de autores clásicos que aparece en los escritos de nuestro escritor. En efecto, se dan citas de Aristóteles, Socrates, Galena, Marcial, Cicerón, Tertuliano, Santo Tomás de Aquino, etc. Indudablemente, también en ello se observa cierto influjo de Axular. Eta Mitxelenak ondorengoa baieztatzen du: Axularren ondokoa eta imitatzailea izan zen ura, baiña Axularren indarrik eta berezitasunik ez zuena.

Baina azken finean, Etxeberrirena, Axularrena bezalaxe testu erretoriko bat da, testu inguru eta garai konkretu batean gertaten dena eta normala da lege berdinen arabera moldatuak eta tajutuak izatea.

XVI. mendez gero eta bereziki XVII. eta XVIII. mendeetan Trentoko kontzilioaren ondoren, erretorika sakratuak pretzedenterik gabeko loraldia ezagutu zuen. Eliza katolikoak lanabes sendoak behar zituen, erreformari aurre egiteko eta herriak alde egin ez diezaion. Eskakizun honen erantzuna erretorika sakratua izan zen, bereziki sermoigintza herrikoia. Eta hori da Etxeberri sartu beharreko tradizioa eta eragina: bere asmoak beste batzuk izanik ere eta erretorika laikoaren ordezkaria den arren, Etxeberri autore gisa eredu horren morroia da, eredu horren barruan ikasi eta garatu duelako bere pentsamoldea. Etxeberri jesuitekin ikasitakoa da, siuraski Paben, eta tradizio horren uretatik edan du. Jesuitek, arazoak izaten hasi aurretik, prediku handia izan zuten, Frantzian eta Espainian, bereziki hezkuntza gaietan. Beraz, aipu latinoen gustu hori ez da, orduan, beste gabe, Axularren eragin zuzen bat, XVI. mendean hasi eta bere loraldia XVIII. mendean ezagutuko zuen erretorika baten ezaugarri formalik behinenaren eragin zuzena baizik.

Aldiz, euskararentzako eredu bat hautatzeko orduan Axularrekiko morrontza ageriagoa da. Etxeberrik berak aitortzen du hizkuntza kontuetan bere egitasmorako eredu bat behar duela, eta Axular aukeratzen du.