Betidaniko amets irmo eta sustraitua 700 urteko Bilbotarren historian azpimarratuko balitz, bardingotik at dagoen handitasun puntuaren lorpena, arlo eta une guztietan, nabarmenduko nuke. Bat adierazi beharko balitz konstantea topatzerakoan handitasuna.

Duela 700 urte baino gehiago, Ibaizabalen itsasadarrean "Bilbaoko Portua" zeritzon tokian, jadanik populazioa bizi zen: Arrantza eta burdingintzaren inguruko zereginetan ariko ziren seguru asko Beraz zer gertatu zen duela 700 urte? Bizkaiako jauna zenak, Diego Lope de HaroV.k, 1300 urtean, "Bilbaoko portua" zeritzon tokian hiribildua antolatu zuela; bertan bizi zirenak eta hara zihoaztenentzat, agiriaren bidez, hainbat abaintaila izango zituztela agindu zien. Beraz, hiribilduaren sorrera urtea dugu, Begoñako elizatearen bazter batean, itsasadarraren eragina Ibaizabal gora iristen zen tokian.

Maria Diaz de Haro Bizkaiko Andre Nagusia bihurtu zen 1310an, bere osaba Diego hil ondoren; berez, bere osabak usurpatu egin zion Jaurerria. Urte horretan bilbotarrek berriro jo zuten Mariarengana. Honek, beste agiri baten bidez, onartu egin zuen bere osabaren fundazioa, baina Bilbao indartzeko agiri berria agindu zuen. Aurrerantzean, Orduinatik Bermeora Etxebarri zehar zihona, Bilbotik igaroko zela agindu zuen. Bestalde, itsasadarraren kontrola itsasoraino Bilboren esku gelditzen zen.

Jatorrizko agirian Bilboko eremua zabala bazen ere, ondoko bi mendeetan inguruan bizi zirenak murrizten saiatu ziren. Horrela, Abando eta Begoñako elizateak bereganatu zituzten, Bilboko hiribilduaren lurra zazpi kaletan mugatu zelarik.

XIV eta XV mendeetan berebiziko garapena hartu zuen Bilboko hiribilduak. Horren froga garbia, Santiagoko ermitaren tokian, Eliz gotiko ederra 1379an eraikitzen hasi ziren eta hurrengo mendean, zubiondoko dorretxea desegin, eta bertan San Antoneko eliza eraiki zuten. 1435an lehenengo meza eman zen. Hala ere, erdi aroko mendeetan, ez zen faltatu elkarren arteko liskarrik. Inguruko leinuburuak konturatu zirenean aberastasunak lortzeko eta norberaren balioak erakusteko, hirian aukera zegoela, hiribilduetan kokatu zituzten beraien dorreak. Ondorioz, elkarren arteko ikus ezinak eta lehiakortasunak, hiri barrura zabaldu ziren. Legizamon eta Arbolantxa ganboatarren leinu buruak baziren, Zurbaran eta Basurto oñaztarrenak izango ziren.

Horra, bigarren berezitasuna: lehiakortasuna, euskaldunen artean ondo errotua eta Bibon ere mende guztietan agirikoa dena.

Hirugarren bat azpimarratzekotan, itsasadarra izango litzateke. Bilbao alde batetik itsasoko portua da baina kostaldean bertan barik, barruan kokaturik dago. Barneko hiri eta herrietatik hurbilago dago, lehorreko garraioak itsasokoak baino garestiagoak eta zailagoak ziren garai honetan. 1511an Bilboko merkatariek bere erakunde propioa eratzea lortu zuten, Burgosekoengandik aparte. Aurrerantzean, Bilboko Kontsulatua zeritzona Bilboko merkatarien erakunde nagusia, merkatal eta finantza kultura errotuko zuenaren bilgunea eta topoagunea bihurtu zen. Merkatarien arteko liskarrak ebazteko erakundea zen eta bestalde beraien interesen babesle. Baina lehenago Brujasen antolatu ziren "Bizkaiko naziokoak", hau da, Bizkaia-Gipuzkoakoak, bertan 1493an Brujaseko agintariek bere etxe eta erakunde propioa izateko "domus Cantabrica". Ekintzabide horretan sorturiko arauak eta ebazpenak, XVIII. mendean merkatal kodearen antzeko edo ordenantzak berridatzi zituzten eta zalantzarik ez, 1738an argitaratu ziren arau berri horiek Bilbotarren sortu duten monumenturik handiena dugu. Mundu mailako zuzenbide maritimoarentzat, ekarpena handia izan zen. Horrez gainera, XIX . mende hasieran jadanik, merkatal eskola bereziak sortu zituen. Eta 1829an desegin zutenean, Espainiako merkatal kodea indarrean sarturik, ohizko ekintzak zituenak beste forma eraginkor batzuetan aldatu zen. Merkatarien kultura hau kontsulatuaren inguruan sorturiko sormen handiko historia dugu Bilbaon.

Bilbotarrak San Anton merkatuan.

XVI mendean jadanik, 1574 munduko hirien atlas nagusian Bilbaoren ikuspegi ederra dugu. Mende honetan Bidebarrieta kale berria zabaldu zen. Erdiaoroko hiriaren lehen zabalkundea. Aurrerantzean, etenik gabeko hedapena egingo zuen Bilbaok. 1870an, bere eremu murritza, Begoña eta Abandoko elizateen lepotik emendatu zen eta zabalkundeko plana eraiki.

XV-XVI mendeko modari dagokionez, jazkeretan moda aldaketa jazo zen. Neskatilak buruko ilea erabat mozturik, metxoi luze luzeak itxita ibiltzen ziren eta ezkonduek berriz, burua estalia; F. Mendietaren pintura ederretan buruko oihalak ederrak ziren. Erbestetik etortzen zirenentzat, jazkeren kontrastea begi bistakoa zen eta berehala horren inguruan idatzi edo, C. Weiditz germaniarrak bezala, marraztu egin zuten, bilbotarren moda erakusteko.

XVI. mende bukaeran Flandria eta Espainietako erresumaren arteko tirabirek, merkatal ardatza ondatu egin zuten. XVII. mendean burdingintzak lurra jo zuen. Bizkaiko totxoak ez ziren hain errez saltzen. Lurlandu berriak irabazi ziren artoaren sarrerari esker eta hirien garapena gelditu egin zen. Bestalde, gogoratu behar dira, sorginkeriaren aurkako kanpainak, emakumezkoen bazterketa, kontraerreforma katolikoa, inkizizioaren erabateko presentzia eta aldi berean, matxinoen indarra 1632ko matxinadan ageri zen bezalaxe.

XVIII mendea Bilbaon mende bizkorra eta berritzailea bihurtu zen. Berriz ere Bilboko merkatariak eremu guztietan. Herri Adiskideen elkarteak hainbat kide zituen Bilbon, eta berton 1793ko urtean bi gertakizun nagusi gertatu ziren: Herri Adiskideen elkarteko azken bilera, elkartearen garai loraitsuaren amaiera. Bestalde Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko batzar nagusietako ordezkariek bilkura Bilbon egin eta nortasun politikozko erakundea elkarren artea sortzea, urtero bilkurak eginez, erabaki zuten. Tamalez, ez zuen jarraipen finkorik izan harik eta 1816ko urtez geroztik, elkarren arteko bilerak ugaritu.

XVIII. mende bukaeran Frantziako indar iraultzaileak Bilbaon sartu ziren eta bilbotarren artean, aurkariak eta aldekoak izan zituzten: Liberalismoa alde batetik eta kontraliberalismoa bestetik. XIX mendean zehar Napoleonen aldekoak goi mailako klasekoak izan ziren. Ondoko urteetan Espainiako konstituzio liberalaren aldekoak eta Espainiako kontraliberal erresumaren aldekoak edo karlistak. Eten bako gerrak, liskarrak, euskaltzaletasun politikoren lehen formulazioak agiri zirela Vicenta Mogel eta J. P. Ullibarrren eskutik. Gerra zibiletan, karlistek behin eta berriz setioak ezarri zituzten eta Bilbon mitologia berria gihartzen hasi zen. Bilbo garaitu ezinekoa izango zelaren ustea finkatu zen. Harik eta 1937arte. Orduan karlistek Bilbo konkistatzea lortu zuten.

Bitartean, pentsamolde eta jokabide politiko nagusien kabia eta arragoa bihurtu zen Bilbao, iraultza industriala arrakasta lortu zelarik. Sozialismoa, errepublika zaleak, euskal abertzaletasuna, espainiar monarkizaleak izango ziren mende bukaerako aukera politiko nagusiak. Bakoitzak bere mitologia eta uste partikularrak adieraziko zituen. XX mende guztian, hiru edo lau aukera horien inguruan moldatu dira Bilbotarren pentsakerak. Mende bukaera honetan, industria eredua erabat suntsiturik gertatu arren, bestelako eredu ekonomikoaren atzetik dabiltza bilbotarren asmoak. Dena dela, hiria mende bukaera honetan berriz ere erabateko aldaketa formala eta ideien arloan ausnartzen ari da. Utopia berriaren atzetik darrai.