|
Ekaina mendian ibiltzeko sasoi zoragarria
da. Apirileko euriak eta maiatzeko eguzkiaren epelak negu hitsean
ixilik egondako landa eta basoak biziberritu egin dizkigu: zuhaitzak
ostoz josita, zelaiak loreen kolorez jantzita, xomorroen burrundara
erreka-bazterrak aztoratzen... Udaberria borborka daukagu, uda
ate joka eta txoriak ere gurean dira, euren negutokietatik itzuli
eta txito berriak ateratzen. Baina bada bat, gainontzeko hegaztiak
kumatzen ari diren bitartean, San Juanak aurretik maletak hartu
eta atzera berriz Afrikarako bidea egingo duena: kukua. Nola
egin dezake hori? Ba, arrautzak beste txori bati utziz. Kukuak
arrautzak beste baten habian erruten ditu eta ordeko gurasoak
dira kuku-kumea haziko dutenak, bere benetako gurasoak oporretan
dauden bitartean. Nola moldatzen da baina kukua ordeko gurasoei
bere arrautza lagatzeko? Eta nola ez dira konturatzen txori txikiak
habian duten hori kuku-kumea dela? Ahalegindu gaitezen, xume
bada ere, horren inguruan hitz bi egiten.
Kukua espezie migratzailea da,
uda Europa eta Asia iparraldean igarotzen du eta negua Afrika
eta Asia hegoaldean. Euskal Herrian bisitari ditugunak Afrikan
egiten dute negua, Zaire, Ghana edo Gambia bezalako herrialde
exotikoetan. Aldiz, kumatzeko, nahiago dute gorantz egin. Horrela,
5.000 kmtik gorako bidaia egin ondoren, marti aldera iristen
dira aurrenekoak Espainia eta Portugalera, apirilean Euskal Herrira
datozenak eta bide luzeena egin behar dutenek hilabete gehiago
behar dute Norvegia eta Finlandiara heltzeko. Kuku berritsuak
ez du luzaro itxarongo gurean dela adierazteko. Arra heldu eta
berehala hasten da bere lelo ezagunaz gure basoak betetzen, horrela
emeei ernalketarako prest dagoela jakinaraziz. Hain kantu berezia
izanda ez da arraroa hizkuntza gehienetan ipini zaion izena:
Kukua euskaraz, cuckoo ingelesez, cucut katalanieraz, cuco gazteleraz,
coucou frantzesez... Denetan kantuaren doinua imitatzen duten
izenak.
 Itxura aldetik, gehienak arbel
kolorekoak dira, emea batzutan gorrizkara den arren; sabelaldea,
berriz, zurizkara ezkerretik eskumara zeharkatzen duten marraz
josita. Isats luzea du eta adar baten gainean dagoenean erraz
identifika daiteke eguzkia hartzen dagoela dirudielako, sabela
adar gainean etzanda, burua aurrera botata eta buztana gorantz
begira. Bere "ku-ku" ezaguna sarri uzten digu entzuten,
baina 10-12 urte bitartean bizi den kukua, lotsati xamarra izaki,
gutxitan ikusten da. Lotsa hori dela eta, herri inguruan sekula
ez dugu ikusiko. Herrietatik urrundu ahala, ostera, edonon aurki
daiteke, ez delako landaretza kontuetan asko behar duten horietakoa
eta jan ere ia edozer jan dezakeelako, batez ere intsektuak.
Adibidez, bera da azken urteotan hainbeste ugaldu den pinu-kokoa
jan dezakeen bakarretakoa. Beldar horiek dituzten ile edendunei
jaramonik egin gabe, bata bestearen ostean irensten ditu "euskal
sukaldaritza berriko" jakirik errefinatuena bailiran.
Euskal Herrian espezie bakarra
bada ere, munduan zehar senide asko du, beste 150 espezierekin
batera Kukuliformeen taldea osatuz. Talde horretako gehienek,
gainera, berezitasun berbera dute: beste txori batzuen bizkarroiak
dira. Hau da, kuku emeak ez du ez habirik egiten, ezta kumerik
zaintzen ere, eta arrautzak beste txori batzuen habietan erruten
ditu: buztanikarenetan, tuntunenetan, txinboenetan... Gure kukua,
esate baterako, ehun espezie ezberdinen bizkarroi izateko gauza
dela ikusi da!
Baina jokaera hori ez da inondik
inora zorizkoa; ez pentsa arrautzak edonon eta edonola lagatzen
dituenik. Kukuak dena goitik behera neurtuta dauka. Maiatza aldean
kuku emea, arrautza ernalduak barruan dituela, inguruko txorien
joan-etorriak zaintzen hasten da. Eme bakoitzak, salbuespenak
kasu, bere amaordekoa izan zen espeziea zaintzen du. Alegia,
txantxangorri familia batean hazi zuten kukuak txantxangorri
emeak zaintzen ditu eta antzandobi batenean jaiotakoak antzandobiak.
Habia bat baino gehiago zaintzen du eta benetako jabeak une batez
habia uzten duenean, kukua bertara sartu, arrautza bat errun
eta habiko bat lapurtuz alde egiten du bizkor-bizkor. Gauza berbera
10-15 aldiz errepikatzen du. Baina bada oraindik gehiago, eta
hori da zoragarriena: bizkarroitzen duen espeziearen arabera,
erruten duen arrautzaren neurri eta kolorea ezberdinak dira!
Txiki eta berdea negu-txirtaren habian erruten badu, gorri eta
handiagoa buztangorriarenean bada, zuri-zuria sasi-txoriaren
etxean bada.... Hegaztien artean harrigarrienetakoa da kukua
zalantza barik. Hala ere, orain arte esandakoak hainbat galdera
pizten dizkigu: nola ez da txori ostalaria aldaketaz jabetzen?
Nola alda dezake kukuak bere arrautzaren itxura? Eta ostalariek,
urteen buruan, ikasten al dute sekula arrautza arrotzak ezagutzen?
Saia gaitezen, labur bada ere, galdera horiei erantzuten.
J. H. Swynnerton izan zen, gizaldi
hasieran, kukuen inguruko kontuak ikertzen hasi zen aurrenetakoa.
Eta berehala konturatu zen espezie batzuk arrautza arrotzak ezagutzeko
gai ziren bitartean, beste batzuk ez zirela trukeaz ohartzen.
Gainera, espezie berean ere, ale batzuk beste batzuk baino azkarragoak
ziren kuku arrautzak ezagutzeko orduan. Kukuek arrautza bat uzten
zietenean berehala apurtzen zuten. Nola eta zergatik baina? Hori
guztia, naturan ematen den prozesu bitxi eta interesgarri batez
azal daiteke: koeboluzioa. Hau da, espezie baten ezaugarri batek,
bigarren espezie baten beste ezaugarri batengan eragina du, eta
bigarren horrek, aldi berean, aurrenekoaren ezaugarria moldatzen
du (Dawking & Krebs, 1979). Horrela, etengabe, bizkarroi-ostalari
bikoteak bata bestearen aurka eboluzionatzen du, baina baita
biek elkarrekin ere. Ulertzen zaila? Ez horrenbeste; azal dezagun
adibide baten bidez.
Demagun kuku-txantxangorri bikotea.
Kuku emeek txantxangorri askoren habietan uzten dituzte arrautzak.
Txantxangorri guztien artean, batzuek kuku-arrautzak ezagutzeko
beste batzuek baino gaitasun gutxiago izango dutenez, lan horretan
traketsagoak izango direnez, kuku-kumeak bakarrik haziko dituzte.
Ez dute inoiz beraien seme-alabarik, ondorengorik, izango eta
euren gene "kaskarrak" desagertu egingo dira populaziotik.
Ondorioz, kuku-arrautzak ezagutzen dakiten txantxangorri argiagoak
ugaritu egingo dira populazioan. Txantxangorriak, hortaz, kukuen
aurkako burrukatxo horretan aurrera egingo dute. Baina, aldi
berean, txantxangorrien bereizmena handitu ahala, kukuen artean
ere mimetismoa areagotu egiten da. Edonolako arrautzak erruten
dituzten kukuek zailtasunak izanen dituzte txantxagorriei ziria
sartzen. Horrela, kuku baldar xamar horien arrautzek ez dute
aurrera eginen eta bakarrik txantxangorrien arrautzen oso antzekoak
ipintzen dituzten kukuek izanen dute ostalaria engainatzeko aukera.
Eta horrela behin eta berriz: txantxangorriek arrautza desberdinxeak
ezagutzen ikasten duten bitartean, kukuek euren arrautzen mimetismoa
hobetzen dute. Biek elkarrekin eta elkarren aurka eboluzionatzen
dute. Ondorioz, kukuak bizkarroitzen ez dituen espezieak (sorbeltzak
esaterako), ez dute inongo bereizmen mekanismorik garatu eta
habian arrautzen neurriko edozer jarriko bagenie ere, euren arrautzatzat
hartuko lukete (Soler, 1990). Aldiz, kukuek antzinatik bizkarroitzen
dituzten espezieek gero eta zuhurrago jokatzen dute habian dauden
arrautzak eurenak direla sinestu edo ez sinesteko orduan (Briskie
et al, 1992). Prozesu luze eta konplexu horren ondorioz, mendeetan
zehar kukuak espezializatu egin dira eta gaur egun kuku "leinu"
ezberdinak ditugu, bakoitza ostalari jakin baten arrautzak imitatzen
espezializatu dena.
Hala ere, ostalariek arrautza
arrotzak ezagutzeko duten gaitasun hori, zein neurritan da ikasia
eta zein neurritan genetikoa? Orain gutxi arte zeharo genetikoa
zela uste zen (Rothstein, 1990), bereizketaren erantzule mutazio
bat litzatekeela. Nolanahi ere, korbidoekin egindako zenbait
ikerketek erantzuna ikasia izan daitekeela erakutsi digute. Adibide
gisa Nakamurak (1990) orain gutxi Japonen agertu den mika urdinarekin
(Cyanopica cyana) egindako ikerketa. Espezie hori berria
da Japonen eta hasiera batean kukuak erraz bizkarroitzen zuen.
Oso epe laburrean, ostera, mikek arrautza arrotzak ezagutzen
ikasi zuten. Aldaketa oso aguro jazo zen; genetikoa izateko azkarregi.
Antzeko beste zenbait ikerketek ere berdina erakutsi dute (Soler
et al, 1994). Beraz, badirudi, arrautza arrotzak ezagutzeko gaitasuna
genetikoki zehaztuta dagoela, baina txori ostalariek nolabait
ikasi egiten duten prozesua dela.
Hala ere, asko dira ipuin honetan
argitzeke ditugun zalantzak eta aurrerapauso bakoitzarekin erantzunik
gabe geratzen zaizkigun galdera berriak sortzen dira. Garbi dagoena
zera da: nola edo hala kuku emeek urtero lortzen dutela txori
txikiren bati ziria sartu eta kuku-kumea beraien esku lagatzea.
Hori da kuku emeak ugalketarako egiten duen gauza bakarra (eta
arrak are gutxiago). Hortik aurrerako lana kumeari dagokio. Gehienetan
habikideak baino lehenago jaiotzen da eta 3 gramoko txito itsua
berehala hasten da habia "garbitzen". Jaio bezain laster
hiltzaile hotz eta zorrotz bilakatzen da: ipurdia erabiliz habitik
botatzen ditu gainontzeko arrautza edo txito jaioberriak, bera
bakar-bakarrik gelditu arte. Arrazoi sendo batek bultzaturik
egiten duela esan behar: ondo haztea nahi baldin badu, ordeko
gurasoen arreta guztia behar du eta ezin janaria beste 10 aho
goseturekin banatu. Besteak hil behar ditu edo bera hilgo da;
aukeratu egin behar. Behin habia eta ordeko gurasoen arreta guztia
beretzat edukita, txito gaztea erruz hazten da. Egun gutxiren
buruan ordeko gurasoak baino handiagoa da eta, elikatu duten
txoritxoen begirada harritupean, habitik zuhaitz adarrera joan
behar izaten da, ordura arte bere etxea izan dena lurrera bota
nahi ez badu. Kumeak iraila arte gelditzen dira gurean. Helduek
ostera, esan bezala, kumerik hazi eta hezi behar ez dutenez,
laster hartuko dituzte oporrak. Egunotan aurkitu nahi baduzue,
adi ibili eta basora uztaila bitartean joan. Ah! eta ez ahaztu
patrikak diruz beteta eramaten, badakizue eta ipuin zaharrak
dioena: kukuaren kantua entzutean soinean dirua daramanak, urte
guztian zehar dirua izango duela.
Asier Sarasua, Biologoa |
