Emakumea ez da dantzaria izan dantzatua baizik. Hau izan da azken urteotan gehien zabaldu den tesi orokorra. Euskal herriko folklorea gaingiroki edo azaletik ikusita posible da horrelako eritzi batera iristea, baina dantza munduak hori baino azterketa sakonago bat merezi du antzeko irakurketa sinpleak egin aurretik, batez ere, okerrak sahiestearren. Hausnarketa sakon bat eginda oso zaila gertatzen da euskal dantza tradizionalean emakumeak izan duen paperaz hitzegitea, halere, azken mendeetatik hona dugun informazioa jaso eta azterketa kritiko bat eginez hipotesi bat eraikitzeko oinarri bat hartzera iritsi gaitezke. Eskuartean ditugun kronista, bidaiari, historialari edo idazlek utzi dizkiguten testuak analizatu eta egungo folklorista eta koreografoenekin alderatuz ahal den ondorio objetibo eta garbiena ateratzeko parada dugu. Ukaezina da euskal dantza tradizionalean, gaur egun, emakumearen parte hartzea eskasa dela, edo gizonezkoarena baino urriagoa bederen. Baina, eta hori, betidanikoa al da?, edo prozesu historiko berezi baten ondorioa? XVII mendean Pierres de Lancre inkisitore ankerrak Lapurdiko epai bidezko prozesuko itaunketa batean, sorgina izatearen arrazoia eskatzean, honako erantzuna jaso zuen: "soilik dantza egiteko plazerrarengatik". Garai batean emakumeak bere toki propio normalizatu bat zutela ondoriozta dezakegu inongo zalantzarik gabe.

DANTZA ERRITUALAK ETA PLAZADANTZAK
Begibistakoa da, erritualetaz aritzean, gehiengo batetan gizonezkoak direla protagonismo osoa dutenak. Erritualak gizarteak une konkretu batean kosmogonian, historian, oroipen kolektiboan edo naturan dituen gertaera puntual garrantzitsu batzuk gogoratzeko egiten dira. Xedea, euren ospatzea edota kontrolatzea izan daiteke. Dantza erritualekin XIX mendean definizio bat hedatzen da: arintasuna, indarra izango dira dantzen ezaugarri garrantzitsuenak eta guda gisa azalduko dira uneko sinbologia bilatu nahiean (Pablo Gorosabel, artean), halaber, emankortasunarekin zerikusia zuten ohitura erritualak baztertu egiten direlarik. Aski jakina da emakumearen parte hartze zuzena gudatan eskasa izan dela eta emankortasunarekin, berriz, beti erlazionaturik agertu dela. Horrelako azalpenak nagusitzen diren heinean errito itxiak ahaztu egiten dira, hots, sinbologia ezartzen denean (gudarena kasu honetan), sinbologia horrek aldarazten du objetuaren forma (dantzarena), eta berak (objetuak) garrantzia galtzen du. Duela zenbait urte eta Azkueren kantutegitik jasota Urdiaingo San Juan Kantaita berreskuratzea erdietsi zen. Aspaldidanik galdua zen dantza bitxi hau; oso berezia ikuspegi ezberdinetatik: dantza itxia, bakarrik emakumeena, lurraren emankortasunarekin zuzen zuzenean harremanetan dagoena ("orain artean behar hemendik aurrera gari") eta San Juan inguruko sinbolo edo ikurren sintesi aberatsa ematen diguna. Dantza hau galdu zen lez, ez al da beste askorekin berdina gertatu? Dokumentu eta idatzi ezberdinei begirada bat botatzen badiogu -bilatzen saiatzen bagara behintzat- aurkitu ahal izango ditugu zenbait erritual Urdiaingo honekin bat emakumeek egiten zutena. Esate baterako panderoaz lagunduriko dantzak azaltzen zaizkigu, alde batetik Lizarrako Aita Hilario Olazaranek jasoa Donibane Lohitzunen Abel Joan kronistaren idatzitan, eta bestetik, Von Humboldt bidaiari berak ere bere bidaietan uzten dizkigu antzekoak. Ultzama aldean ere gisakoak gogoratzen dira eta Baztango Arraiotzen, duela gutxi arte egiten zen, Erregiña eta Saratsa panderoa lagun zutelarik. Emakumea eta panderoa batean ikusten dugu askotan eta ez soilik Euskal Herrian, bai Kantauri hegiko beste zonalde batzutan ere. Hau horrela izaki, nork uka emakumeen parte hartzea galdu diren erritual askotan? Espreski ikusten dugu panderoari loturik doala kasu anitzetan, gehienetan galduak izan diren ohituretan.

Plazadantzak bestalde, herriak, festa berezi eta jai egunetan egiten zituenak dira, ondo pasatzeko eta neska mutilen arteko harremanetarako xedeaz. Hauetan, lehen esan legez, emakumea dantzatua izan dela diote ahotsa aditu askok. Baina, eta hori, argi eta garbi Gipuzkoako Gizon dantza erreferentzi bezala hartzeagatik gertatzen da. Galdu egin dira esaterako Saltokako Zortzikoak, non emakumeak dantza egiten zuen gizonaren mailan, Iztuetak gogoratzen digunez. Hauetan agertzen zaigu Curt Sachs etnomusikologo alemaniarrak banatzen zituen jarrera Irekia eta jarrera Itxia ("Dantzaren historia unibertsala" liburuan). Emakumeak dantza askotan jarrera itxia hartuko du eta horrek eman digu pentsatzera bera dantzatua dela eta ez dantzaria, jarrera itxia hartzean dantza konplementatu besterik egiten ez duenean. Jarrera hori gabe dantza bera ulergaitza litzateke. Honez gain ahaztu egiten ditugu Iztuetak bere "Guipuzcoaco dantzac" liburuan aipaturiko Etxeandre dantza eta Esku dantza Neskatxena, hala nola gerturago dugun Garaiko Soka dantza eta egun bizirik dagoen Lekeitioko Andreen Aurreskua, non emakumeak hartua dauka protagonismo guztia eta gizona bera da bietan dantzatua. Hau ikusita ez al da zilegi pentsatzea emakumeek bere tokia zutela dantza tradizionalean ?

Gaur egun, protagonismo hori areagotu egin da dantzaren aurrean mutilak duten jarrera ezkorra ikusirik. Adibidez Eltziegoko dantzak lehen gizonezkoena zirelarik, emakumeek berreskuratu zuten 40ko hamarkadan eta eurek egiten dute urtero iraileko amabirjiñaren dataz. Zentzu berdinean, Zuberoako maskaradan emakumeak bere papera normalizatu dute aspaldian -duela 30 urtetik hona gutxi-gora-behera-, hasiera batean mutil faltagatik hasi baziren ere. Era berean gure geografiako leku anitzetan -edo orotan hobeto esanik- emakumeak dantzan ikustea gutxiago harritzen gaitu. Badira, gainera, jatorriz gizonezkoen dantzak izaki, emakumeenak bailira hedatu eta ezagutzera eman direnak, horra hor, Arizkungo Sagar dantza, Uztai haundi dantza edota Zinta dantza; bada hauek, 1928an Donostiako Teatro del Gran Casinon egin zen Saski-Naski folklorean oinarritu lehen antzerki ikuskizunaren ondorio izan da. Bertan, aipatu dantzak, emakumeek eskeini baitzituzten, gehienbat estetikari begirako arrazoiak medio.

KRISI BATEN ONDORIOA
Hau guztiaz gain, hain hitz gutxitan azaldu ezin den beste aipu asko egin genitzake, baina bukatzeko folklorean bortizki eraso duten bestelako faktore batzuen aipatzea ere dut gogoko eta beharrezko. Folklorea, eta dantza zehazki, gaizkitua ikusi izan da azken gizaldiotan kanpo eragin hauegatik. Hiru esango ditugu: batetik inkisizioak zuen paper errepresiboa eta elizaren jokabidea herriarekiko, pulpito bertatik ere, festa, dantza eta ondo pasatzearen aurka. Kontrol soziala helburu erromerien kontra gogorki jo zuen eta azkenean ekidinezinak zirela ikusiz arautu eta kontrolatzea nahi izan zuen, lan hori agintari zibilen esku utziz. Bigarrenik, XVIII mendetik aurrera, frantzes ejerzitoen inbasioekin forma berriak etorriko dira, dantza berriak, goi mailako jende prestu eta garrantzitsuak gehiago atsegingo duena eta bertako dantzen beherakada eragingo dutenak: Vals, Mazorka, Polka, Chotis,... izango dira famatuko direnak dantza autoktonoen kalterako. Eta bukatzeko Gerra Karlisten osteko foru eta eskubideen galtzeak eta industrializazioak ere modu ezkorrean eragingo dute oro har euskal kultura herrikoi eta tradizionalean.

Gainera kontutan hartu behar dugu orainartean jaso dugun informazioa, irakurketa eta interpretazioak direla eta hori utzi digutenak garai eta gizarte konkretu baten eraginpean idazten zutela, gehienak, orobat, gizonezkoak izaki. Dena den soilik hitz urritan ukitu dugun arren ondorio batzuk atera ditzakegu, eta hori da, ene aburu umilean, emakumeak jasan behar izan duen baztertua historian eta mundu zabalean zehar herri kulturan islatu egin dela. Gaur emakumeek ahotsa altxa dute, zor zaizkien, festan parte hartzeko eskubideak, gizataldeak begirunez errespeta ditzan, gizarteak jasaten duen bilakaeraren hein berean. Dantzaren munduan -neri gaur aritzea egokitu zaidana- garai batean zuten toki horretara bueltatzea litzateke lojikoena.

Amaierarako Azkuek bere "Cancionero Popular"eko X tomoan jasotzen duen abesti batek dioena ekarri gura dut hona, gai honekiko oso esanguratsua gerta baitaiteke:

Behin batez yoan ninduzun
Isturitzeko plazalat
Andre ederbat ikusi nuen
Dantza-buruan zuhala