Inoiz eskaini bide zioten Atahualpa Yupanquiri Buenos Aires-eko Teatro Colon entzutetsuan kontzertu bat ematea, eta artistak ezetzarekin erantzun zuen, Andres Segovia gitarrajole handiari entzun zion tokian berak ezin zezakeela inoiz jo argudiatuz. Anekdota hori etorri zait burura, lerro hauek prestatzen hasi naizenean Yupanquirekin "nola" egin nuen topo gogoratu baitut. 1968 urtea zen eta nire lehen gitarra erosi berria nuen. Ikasketa ahaleginetan lagungarri gerta zekidakeelakoan, Atahualparen disko "single" bat ere erosi nuen, bi abestirekin: "El Poeta" eta "Los ejes de mi carreta". Artistak instrumentua erabiltzeko trebetasunak inpaktatu ninduen, ezer baino lehen. Eta Atahualpak zegiena nik neronek ere egin nezakeela pentsatzera ausartu nintzen, nire ezjakintasunetik.

	Atahualpa Yupanqui gaztetan. Argazkia: Archivo General de la Nación (Argentina).

Hogeita hamalau urte beranduago, orduan bezain eztrebe jarraitzen dut gitarrarekin baina, aitzitik, Atahualpa Yupanquirenganako lilura gero eta errotuagoa zait, batere zalantzarik gabe. Desberdintasun batekin: goi instrumentista izateagatik hasierako nire errekonozimendu hura, erabat gainditua geratu da, argentinarrak behin eta berriz darakuskidan sentsibilitate poetikoarekin. Eta aldaketarekin irabazten atera naizelakoan nago.

Norbaitek zioen Atahualpa Yupanqui gizon anonimo bat izango dela beti, ezezagutua, literatura antologia guztietan egon daitekeen arren. Baliteke. Argentinarraren izaerarekin ongi ezkontzen den dohaina dela esango nuke, inoiz ez baitzuen ahalegin batere burutu, atsegin ez zituen olinpoetara igotzeko. Bere bikaintasunean gizon apala zen, oso osorik.

No me arrimo así nomás
a los jardines floridos.
Sin querer vivo alvertido
pa´no pisar el palito.
Hay pájaros que solitos
se entrampan por presumidos. (1)

Atahualpa ez zen Yupanqui jaio, Héctor Roberto Chavero Aranburu(2) baizik. Buenos Aires probintziako Pergamino partiduko Campo de la Cruz herrian munduratu zuen Higinia Aranburu euskaldunak, 1908ko urtarrilaren azken egunean. "El canto del viento" lan autobiografikoan azaldu zuen Atahualpak bere jatorriaren nondik norakoa. Artistaren esanetan, hirurehun urtetako amerikar historia korritzen zen bere zainetatik, indio, kriollo eta euskaldunen arteko arraza nahasi interesgarrian. Eta harro sentitu zen beti bere jatorriaz.

Eso lo llevo en la sangre
dende mi tatarabuelo.
Gente de pata en el suelo
fueron mis antepasaos;
Criollos de cuatro provincias
y con indios misturaos. (3)

	Atahualpa Yupanqui Buenos Airesko "Radio El Mundo"n eskeini zuen saio batean. Argazkia: Archivo General de la Nación (Argentina).

Aitak, pioi ibiltari eta trenbideko langilea, baserri gizartearekiko hurbiltasuna sortarazi zuen Héctor Roberto umearengan. Horrek, bederatzi urterekin, gitarra jotzen ikasteari ekin zion, Bautista Almirón maisuarekin, Tucuman probintziako Tafi herrian. Eta sendiaren ibilaldi behartuari jarraiki, argentinar geografiako hainbat tokitako folklorea ezagutzeko aukera izan zuen gazte hark. Baita Neruda, Garcia Lorca eta beste poeta askoren obra irakurtzeko ere.

Hamahiru urterekin, Héctor Roberto izenaren ordez Atahualpa hasi zen erabiltzen, inka inperioko azken erregearen omenez, eta hogei urte beranduago Chavero abizenaren ordez Yupanqui hartu zuen, inka inperioko garairik emaritsuetan nagusi izandako dinastia gogoratu nahian. Hamazortzi urterekin lehen aldiz iritsi zen Buenos Aires hiriburura bere gitarra eta argentinar folkloreko abestiekin. Urtebete beranduago "Caminito del indio" abesti arrakastatsua konposatu zuen eta handik aurrera bizitza poesiarekin uztartu zuen, noizean behin -artean- beste lanbide batzuetara jo behar izan bazuen ere, eguneroko ogia irabazi ahal izateko. Horrela, mandazain, ikatz kargatzaile, eskribautzako ofizial eta kazetari gisa aritu zen, argentinar bideak goitik behera eta eskuin ezker korritzen zituelarik, herri koplak eta abestiak biltzen eta jotzen.

Atahualpa Yupanqui Folklore Egunaren ospakizunean Buenos Airesko Presidente Alvear aretoan. Argazkia: Archivo General de la Nación (Argentina).

Hogei urterekin aita hil zitzaionean, ikasketak bertan behera utzi behar izan zituen eta beraiekin mediku izateko asmoa betiko ehortzi zuen. Aurrerantzean abeslari izango zela erabaki zuen. Eta orduantxe hasi zen, argentinar folklore musikaren erreferentzia nagusia bihurtuko zen gizonaren ibilaldi aberatsa. Tucuman bilakatu zuen jardunaren epizentroa eta bertatik irradiatu zuen bere artea, Peru eta Boliviako folkloreetan ere murgil sakona zegien bitartean.

Bere lehen grabaketak 1936an egin zituen. Idazle gisa emandako aurreneko urratsak ere ordukoak dira. Ezkerreko politikarekin identifikatua, argentinar Alderdi Komunistan afiliatu zen 1947an. Erabaki horrek, argentinar agintariengandik ordura arte jasotako zailtasunei gehiago gehitu zizkien. Bere burua, berriz, indiar jakinduriako antzinako haizearen ahotsatzat zeukan Atahualpak. Eta Panpako alaitasun eta tristeziak abesten zituen eszenatokietan. Juan Domingo Peron jeneralaren gobernuak gogor jo zuen Atahualparen kontra eta torturaraino heldu ziren: "Ordudanik daukat eskuin eskuko hatz erakuslea hautsita; idazmakina bat jarri zidaten esku gainean eta torturatzaileak gainean eseri zitzaizkidan. Esku trebea elbarritu nahi zidaten, gitarra jo ez nezan. Baina ez ziren konturatu nire esku trebea ezkerra zela"(4).

Atahualpa Yupanquiren etxea (Cerro Coloradon, Cordobako probintzian, Argentina) gaur egun museo bihurtua. Argazkia: Gonzalo J. Auza.

Frantziako bidea hartu zuen 1948an, bere arterako erraztasun gehiago aurkituko zuelakoan. Frantziar intelektualitatea ezagutzeko abagunea aurkeztu zitzaion eta horren bitartez Atahualpa Yupanquiren musika Europan hasi zen entzuten, baita espainiar estatuan ere, nahiz eta Francoren debekua jaso zuen bertara sartzeko. Ia-ia hogei urtez bizi izan zen Parisen, baina tarteka-marteka itzulbideak aurkitzen zituen Argentinarako, batez ere egoera politikoak (Peronen erorketa, adibidez) alde zituenean. Paula Antoinette "Nenette" Pepin Fitzpatrick frantziar-kanadiarrarekin ezkondu zen eta bikoteak giro ezin hobea gorpuztu zuen euren artean, ekoizpen artistikoa biderkatu zutelarik.

Atahualpa Yupanquiren etxea Cerro Coloradon. Argazkia: Gonzalo J. Auza.

Cordoba probintziako Cerro Colorado herrian jarri zuten egoitza eta senar emazteak urte goxoak eman zituzten bertan, "Chacarera de las piedras" abesti ederraren ondoko bertsoak dioskunez:

Aquí canta un caminante
que muy mucho ha caminado
y ahorita vive tranquilo
en el Cerro Colorado.

Cuando ensillo mi caballo
me largo por las arenas
y en la mitad del camino
ya me he olvidao de las penas.

	Atahualpa Yupanquiren hainbat musika tresna. Lehenengo planoan txistua. Argazkia: Gonzalo J. Auza.

Bertsoaren hitzak "Paula Pepin"-ek izenpetu zituen, hots, Atahualparen emaztearen izana ezkutatzen zuen izen artistikoa. Musika, ordea, Yupanquik koposatu zuen. Beste batzuetan, emazteak Pablo del Cerro izengoitia erabili zuen, senarrak abestuko zituen poemak argitaratzeko. Identitate anonimoaren zergatia, batzuen ustez, argentinar ezmalgutasun folklorikoan zegoen, hau da, herriak nekez barkatuko ziola Yupanquiri atzerritar emakume batekin lankidetzan aritzea.

Hirurogeietako hamarkadan Atahualpak "El payador perseguido" lan antologikoa idatzi eta grabatu zuen. Hogeigarren mendeko Martin Fierro-tzat hartu zen aipatu obra hori eta dimentsio berria eskaini zion artistari.. Lau ataletan banatu zuen poemak bikain adierazten du zein nolako izpiritua zen Atahualparena. Estrofen irakurketa lasaiak garraiatu egiten gaitu:

Y aunque me quiten la vida
o engrillen mi libertad,
¡Y aunque chamusquen quizá
mi guitarra en los fogones,
han de vivir mis canciones
en l´alma de los demás!

¡No me nuembren, que es pecao
y no comenten mis trinos!
Yo me voy con mi destino
pal lao donde el sol se pierde.
¡Tal vez alguno se acuerde
que aquí cantó un argentino!

Argentinar petotzat zeukan bere burua, lehen adierazi dudan legez. Baina bazekien bere gogoa zenbait herritako arragoan zizelkatua zela. Horrela ulertu behar da bere amari eskainitakoa. Ezagutzen zutenek ziotenez, Higinia Aranburu emakume zuzena zen, zorrak ordaintzen dituena aberastu egiten dela Hector Roberto semeari erakutsi ziona.

Atahualpa Yupanquiren ondoko poema honetan, ama euskaldunari semearen eskerronezko adierazpena aurkitzen dugu. "Madre vasca" tituluarekin munduko hainbat eszenatokitan abestu zuen:

Qué nombre tendrán las piedras
que le vieron caminar
a mi madre cuando niña
o pastorcilla quizás.

El árbol a cuya sombra
descansó ¿dónde estará?
¡Qué bueno si lo encontrara
para rezar o llorar!

He de llegar algún día
en tierra vasca a cantar
¡Ay madre! Desde muy lejos
en mis coplas volverás.

Tu sangre dentro de mis venas
como un árbol crecerá,
Y el viento, que es generoso
su árbol me señalará.

Qué bueno si lo encontrara
para rezar o llorar.

Atahualpa Euskal Herrira behin baino gehiago agertu zen bere obra dasta genezan. Eta agerraldietan aurreko kantu lirikoa euskal emakume emigrantearen semearen ezpainetan loratu zen, beti.

Los Tartagos: Atahualpa Yupanquiren etxetik Los Tartagos ibaia ikus daiteke. Argazkia: Gonzalo J. Auza.

Mendeko bosgarren hamarkadan Alderdi Komunistako militantziari uko egin zion, ziurrenik bertan antzeman zuen burokratizazioak nazka-nazka eginda. Atahualpa Yupanqui aske hegan egin nahi zuen gizakia zen, herriarekin eta herritarrekin zeharo konprometitua, baina inoren uztarripeko morrontzarik gabe.

Eta hamar urte beranduago, batez ere europar kultura zirkuluetan duen arrakastak lagun, munduko folklorearen adierazle bikainenetako bat bilakatu zen Atahualpa. Garai hartako gazteriaren sinbolo bizia izan genuen, aurreko lerroetan azaldu dudan bezala. Woody Guthriek bere "This land is your land", Pete Seeger-en "We shall overcome" edota Bob Dylanen "Blowing in the wind" abestien modura, Atahualparen errepertorioko hainbat eta hainbat kanta askatasunaren ikurra izan genituen urte haietan. Dagoeneko aipatu ditudanez gain, konposatu eta grabatu zituen hirurehun abestietatik "Zamba del grillo", "Preguntitas sobre Dios", "Guitarra dímelo tú", "Luna tucumana", "Sin caballo y en Montiel" edota "Milonga del peón del campo" datozkit gogora une hauetan, ondoko estrofaren modukoak hamaika aldiz abestu genituelarik gaztaroko gau epeletan:

Yo nunca tuve tropilla
siempre montado en l´ajeno,
tuve un zahino que de bueno
ni pisaba la gravilla.

Qué puede ofrecer un pion
que no sea su pobreza,
a veces me entra tristeza
y otras veces rebelión

En más de alguna ocasión
quisiera hacerme perdiz,
para ver de ser feliz
en algún pago lejano,
pero a la verdad paisano
me gusta el aire de aquí.

Atahualparen ekoizpen literarioa, esan dudan lez, bere liburuekin aberasten da. Aipatu dut "El canto del viento" (1965) izeneko lan autobiografikoa, bertara haurtzaro eta gaztaroko oroitzapenak bildu zituelarik. Ezinbesteko testua da Atahualparen gogoa ulertzeko. Liburu horren aurkezpenean Jorge Luis Borges egon zen eta argentinar idazleak "Liburu ederra da, bai jauna, Atahualpak buruturikoa. Nola ez zitzaidan niri horrelakorik idaztea otu?" galdetu bide zuen. Yupanquiren erantzuna honako hau izan zen: "Ba al dakizu zergatik? Zu eruditu bat, jakintsu bat zarelako, baina ez herritarra; herritarra izateko, herria bihotzean eraman behar da"

Atahualparen beste argitalpen batzuk, honako hauek ditugu: "Piedra sola" (1940), "Cerro Bayo" (1946), "Aires indios" (1947), "Guitarra" (1960), "Del algarrobo al ombú" (1968), "El payador perseguido" (1972), "Confesiones de un payador" (1984), "La palabra sagrada" (1989) y "La Capataza" (1992).

	Cerro Coloradoko bere etxean dagoen aritz honen azpian lurperatu zuten Atahualpa Yupanqui. Argazkia: Gonzalo J. Auza.

Yupanquik errekonozimendu ugari jaso zituen bere obrarengatik. Besteak beste, 1984an Argentinako Konex Fundazioak Merituzko Saria eman zion eta urtebete beranduago Brillantezko Saria. "herri musikaren artistarik garrantzitsuena" izateagatik. 1986an Frantziako Arte eta Letren Zalduna izendatu zuen frantziar gobernuak, Argentinako Cordoba-ko Unibertsitatean Doctor Honoris Causa egin zuten, eta 1991ean Buenos Aires-eko Hiritar Argia zeritzan golardoa eman zitzaion.

Atahualparen emazte Nenetteren heriotzak, 1990eko azaroaren 14an, argentinar artista unibertsalaren bizitzan astindu gogorra adierazi zuen. 1991eko abenduan azken emanaldia eskaini zuen Argentinan, Buenos Aires-en hain justu, eta 1992ko maiatzaren 23an betiko joan zitzaigun Yupanqui gizona, frantziar Nimes hirian, bezperan kantaldi batean esku hartzera zihoala ondoezik sentitu ondoren. Bere nahiari jarraiki, errautsak, Atahualpak berak Cerro Colorado-n landatutako haritz baten azpian ehortzi ziren.

Atahualpa Yupanquiren musika argidorre izan genuen gure gaztaroan eta oraindik ere bere kantek bizirik dirautela uste dut, gaurkotasun handiz, berak dioen bezala "kantaren atartea oihan, infinito eta milurtetako doinuz beterik dagoelako". Eta gitarra, Yupanquirentzat, otoitzeko baliagarri zitzaion tenpluaren modukoa bazen, musika -oro har- gure mundu hau salba lezaketen lanabes bakanetako bat da, behin eta berriz esaten zigun lez "ordu, egun, urte, argi urte, belaunalditan zehar edertasunaren bidez gozatzen duenak, zer gehiago nahi du mundu hobe bat baino?"

Amaitzeko, "Coplas del payador perseguido"-ren bi bertso aldatu nahi ditut hona, Yupanquiren gogoa bikain erakusten dutelakoan bainago:

Yo también, que desde chango
unido al canto crecí,
más de un barato pedí
y pa´los piones cantaba.
¡lo que a ellos les pasaba
también me pasaba a mi!

Cuando sentí una alegría
cuando el dolor me golpió
cuando una duda mordió
mi corazón de paisano,
desde el fondo de los llanos
vino un canto y me curó…