R.M. Azkue euskalaritzaren ardatz erraldoia izan zen bere lehen lanetatik (1891) hil arteraino (1951), hain zuzen euskararen batasunerako bidearen zatirik garratzitsuenetakoan: lehenik, bizkaiera idatziaren bateratze lanetan ihardun zuen, eta Euskaltzaindia sortuz geroztik, euskara osoaren batasunera eramango zutenetan. Zeregin larriak izaki hauek, halakoak dira Azkuek utziriko emaitzak ere: "Increíble que aquello sea obra de un hombre solo", Olabidek behin esan bezela.

Garaia helduz doa, azterketa sakonari ekitekoa, laudorioez gaindi. Horixe da, izan ere, euskalaritzak Azkuerekiko duen zorra betezeko modurik egokiena; ezinbesteko zeregina dugu, berak utziriko ondare joria ezagutu eta aztertzea.

Eusko Ikaskuntzak Azkueren omenez hitzaldi bat emango ote nuen galdetu zidanean, gorago aurkitzen duzuen izenburua aukeratu nuen, labur eta soil. Orain, hitzaldiaren atarian, zabalegi begitantzen zait izenburu hori. Ez dut bada, Resurrección María de Azkuek bere ibilbide luzean euskal gramatikari buruz egindako lan erraldoi osoari buruz hitz egingo. Egia esateko, ibilbide horren hasieran burutu zituen gramatika lanak dakartzat batik bat aztergai. Geroko lanei buruz zertxobait esango badut ere, gaurkoan, gutxiago ezagutzen den bere gaztaroko lanaz hitz egin nahi nuke. Hots, XIX. mendearen bukaeran idatzi zuen Euskal Izkindea gramatika liburuari buruz hitz egiteko asmoa dut oraingoan. Azkuek burutu zituen beste hainbat lan itzelen ondoan, Euskal Izkindea izkutaturik bezela ageri zaigu; honela, euskaldun gutxik dakite berau dela euskaraz idatziriko lehenengo gramatika, esaterako.

Zerk narama Azkueren gramatikagintzaren zati hau aztertzera? Ohi den legez, beste mutur batetik heldu nintzen, duela hamabost bat urte, lekeitiar erraldoi honen magaletara: Evaristo Bustiza, "Kirikiño" idazlearen Abarrak ezagunaren argitalpen bat prestatzen ari nintzela, mende bien artean zangalatrabuan den garai hartako bizkaiera idatziaren ereduari buruz genekiena gutxiegi zela ikusita abiatu nintzen ikerkuntza honetan.

Jakina da, 1890-1936 tarte hori, garbizaletasunaren erresuma izan zela; batetik baziren Sabino Arana eta bere jarraitzaileak, aranatarren eskola osatzen zutenak, eta hauen aurrean Azkue, herri-euskararen abokatu. Halabaina, horra, bada beti zer ikasirik,

Azkueren kasuan, harriduraz ikasi bainuen nik, gaia ikertzen nuela, Azkuek berak sortu eta hazi zuela, neurri handi batean behintzat, garbizalekeriaren herensuge hura, eta urteen buruan jazarri eta burrukatuko zitzaiola, kemen handirekin, beharbada bere kumea zela jabeturik zegoelako bera, beste inor baino hobeto.

Hitzaldi honetan, bada, XIX mendearen azken urteetan sortu eta XX. Mendearen erdialderarte garatu zen bizkaiera idatziaren ereduan Azkue gaztearen lanak izan zuen eragin handia erakutsi nahi nuke. Azkueren eragina bitarikoa da: batetik, garbizaleek erabiliko zuten hizkuntza eredu idatziaren ardatz nagusiak sortu zituen, eta bestetik, garbizaleen ereduari jazartzen zitzaion eredu herrikoiagoaren buru dugu. Kontraesana badirudi ere, Azkueren itzala aurkitzen dugu bizkaiera idatziaren eredu biotan, lehena bere gaztaroko lanei lotua batik bat, eta bigarrena bere heldutasuneko lanei, Morfología vasca agetzen delarik horien artean nagusi.

Garbizaleek eratu eta erabili zuten eredu idatziari, Mitxelena irakasleak hiperbizkaiera izena jarri zion, eredu honetan gainerako euskalkietatik gehien bereizten ziren aditz eta hitzak aukeratzeko joera nabarmena agertzen duelako. Guk ere, maisuari jarraiki, hiperbizkaiera deitura erabiliko dugu eredu idatzi hau aipatzean. Hiperbizkaieraren iturria, hots, bizkaiera idatzi berri honen iturri nagusia, Azkueren Euskal Izkindean aurkitzen dugu. Ikusiko dugunez, baina, Izkindean aurkezten zaigun euskararen eredua ez da hutsetik eraiki, eta Astarloaren Discursos Filosóficos sobre la lengua bascongada liburuko hainbat ideia eta propoposamenen arabera egina da. Honela, bada, hiperbizkaieraren jatorrizko iturri biak, Astarloa durangarra eta Azkue gaztea ditugu, nahiz eta gerora Aranaren izenari lotu izan zaion eredu idatzi honen sorrera.

Azkuek euskal gramatikaren alorrean egin zuen lanaz jabetzeko orduan, ezinbestekoa da Euskal izkindetik Morfología vascara doan bidea ibiltzea. Bide hori luzea eta aberatsa izaki, norabidearen aldaketa nabarmenik antzeman daiteke bertan. Gramatika batetik bestera doan tartean burutu zuen hiztegiak, literatur lanek, itzulpenek, ahozko literaturari buruzko ikerketek, hizkuntzaren ezagutza sakona eta zabala eman zioten. Ez da harritzekoa, bada, bere gazte-lanetatik azkenekoetara dagoen aldea; hor dauzkagu, esaterako, "Txukuneria" izeneko artikuluskan eskeintzen dizkigun burutazioak, bere ibilibidearen erakusgarri. Lan honetan, Azkuek Soloeta-Dimaren liburuaren iruzkin bat egiten digu, eta bertan, beste hainbat burutazioen artean, ondoko hau irakur dezakegu: "Euskalari berrizale txukuneridun-artean urrutiren yoan zaiguna A. Soloeta dela uste dut. Orretarako dituen kemena eta zaletasuna aundiak izanarren, etzen noski bide legunetik hainbeste irtengo, aurretikoak izan ezpalitu: nerau bat, nerekin batera besteren bat eta arren ondoren eli osoa, berrizale mordo andi ugaria"(Azkue, "Txukuneria", Euskera 1925 VI, 2-3 zenb. 14. or). Aipu honetan, Azkuek argiro aitortzen du berau dela euskara garbitasunaren izenean eraberritzeko proposamenak egin zituztenen artean lehena, eta berari jarraiki beste zenbait. Hauen artean aipagarrienak, noski, Manuel Arriandiaga, bere ikaslea, eta Sabino Arana gero, bere jarraitzaileekin.

Azkue garbizalea eta Azkue herrikoia, dena den, ez dira elkarrekin zerikusirik gabeko izakiak. Bada bien artean hari bat behin ere etetzen ez dena, zenbait ezaugarriren bidez antzeman daitekeena: erregulartasunarekiko zaletasuna, garai zaharrak hobesteko joera, hizkuntzari ematen dion lehetasuna... Azkueren gramatika lanak ahalik eta zehazkien ezagutu beharra dago, ez bakarrik abiapuntutik bukaeraraino aldatzen dena ikusteko; baita gorde zuenaren berri jakin ahal izateko ere.

Azkuek hizkuntzari ematen dion lehentasuna genuke, ene ustez, bere emaitzaren ardatz nagusia. Honi dagokionez, eta Izkindeak agertzen duen muturreko eraberritze garbizalea gora behera, Azkuek lekurik gorenean jartzen du euskara, eta honen frogarik garbiena, ganorazkoena nolabait, Izkindea euskaraz idatzirik egotea da, hain zuzen ere. Honetan, zinez eta benetan ageri zaigu Azkue aitzindari, hau baita euskaraz argitaraturiko lehenengo gramatika liburua. Ez da erdararen batean idatzi eta euskarara bihurturiko lana. Aitzitik, euskaraz lehenengo eta gero gaztelaniara itzulitako liburu mardula dugu hau:

Zailtasun guztien gainetik, baina, Azkuek euskaraz idaztea erabakitzen du. Euskal Izkindeaz idatzi denean, behar baino garrantzi gutxiago eman zaio ahalegin honi, izan ere, gehienera jota, aipatu baino besterik ez da egiten hauxe dela euskaraz kaleratutako lehenengo gramatika. Gure artean, egun, begi bistakoa dirudi euskara ezer baino lehen erabiliaz irauten duela bizirik, hizkuntza den aldetik; Azkue ere bat dator eritzi honekin, bere garaian horren zabaldua ez zebilen arren:

Hona bada, hitzaldi honen nondik-norakoa: Azkueren aurpegi biak erakustea, nolabait. Batetik, berriztatzaile amorratua gaztetan, euskararen garbitasunaren izenean euskaldunak hiztun txartzat jotzeraino heldu zen gramatikalari arauzalea. Bestetik, urteetako lanen ondorioz, euskaldunen ahoetan bizi den euskara aztertu eta defendatzen arituko den euskalaria. Haatik, euskaltzalea eta gramatikalari azkarra beti, eta euskararen ibilbidean sekulako eragina izan zuen lan erraldoiaren sortzailea.