1.

Euskaldun gutxik idatzi dute Justo Garatek adina. Poligrafo deitura hark merezi du gure Herrian, inork merezi badu. Haren liburu eta artikuluen kopurua ikaragarria da benetan. Eta idazlan horietan toki berezia du euskalaritzak, hots, euskararen ikerkuntzak eta gure hizkuntzaren historiak. Ekarpen handiak egin ditu, zalantzarik gabe, bere bizitza luzean bergararrak.

Euskara haurtzarotik zekien Garatek:

"Como soy hijo de elgoibarreses, ése fue el dialecto que me enseñaron mis padres en Tandil (Argentina) y luego durante año y medio en Euskalerria. Después lo mezclé con el vergarés, desde Octubre de 1907, pero siempre he escrito en guipuzcoano aunque añadiendo palabras de otros dialectos, inclusive ultrapirenaicos o norteños. De la misma forma, primero aprendí el argentino y luego el castellano de los vascos, primero el hablado, y más tarde el literario. Todo ello contribuyó sin duda a despertar mi afición filológica"⁽¹⁾.

Beste askoren antzera, ordea, gaztetxo denboran erdara nagusitu zitzaion ⁽²⁾ . Egoera hori aldatu nahian, Bartzelonan hasi zen euskara lantzen, 1919an, Aingeru Irigarai eskolakidea laguntzaile zuela. Irakurgaiak, berak kontatu duenez, Gure Herria hilabetekaria eta Eskualduna astekaria ziren, batetik, eta lapurterazko testu klasikoren bat:

"Angel Irigaray era hijo de un vascófilo que conocía bien el labortano. Solía prestarme la revista Gure Herria , que entonces se editaba en Bayona, y el semanario Eskualduna , a través de los cuales aprendi dicho dialecto vasco-francés" ⁽³⁾.
"... la enseñanza fue en el mensuario Gure Herria y un texto de Haraneder" ⁽⁴⁾.

Gero etxean jarraitu zuen alor hori jorratzen:

"Terminado el curso, en mayo de 1921, estuve en Bergara todo el verano que dediqué, entre otras cosas, al estudio del euskara, que no lo conocía más que vulgarmente sin profundizar en sus estructuras " ⁽⁵⁾.

Ez zuen gramatika txarra hautatu: Arrigarairen Euskal irakaspidea, o sea, Gramática del euskera (1919). Eta berehala sartu zen euskalaritzaren esparruan. Irakurketen artean Sabino Arana topatu behar zuen, ezinbestez. Baina bilbotarrak ez zuen erakarri:

"... no me resultaba muy convincente en algunos hechos, tanto filológicos como científicos. Conocedor de los textos de Campion y de Iturralde [y] Suit, y habiendo leído la preciosa novela euskérica Garoa , de Domingo Aguirre, difería de un sabinismo extremado que llegó a afirmar y sostener su infalibilidad" ⁽⁶⁾.

Bestelakoak izan ziren haren maisuak. Agian oroz gainetik Urkixo:

"... Urquijo, gran amigo mío y maestro al cual debo mucho" ⁽⁷⁾.

"... maestro en vascología, rival en elecciones y querido amigo" ⁽⁸⁾.

Azkuez mintzo denean ere ez da uzkurra: "el gigante Azkue" dio pasarte batean bederen⁽⁹⁾ , eta beste batean "grande, magno, etc., todo tiene bien merecido el Diccionario de Azkue" ⁽¹⁰⁾.

Caro Barojaren merezimenduak ez ditu inola ere ukatzen, nahiz behin baino gehiagotan haren aurka hitz gordinak jaulki ⁽¹¹⁾ . Los vascos liburuagatik garbi idatzi zuen euskalaritzarako abantail handiak ekartzen zizkiola ⁽¹²⁾ , eta espresuki dio "obra loable y de mucho mérito" ⁽¹³⁾ eta "un libro tan admirable" ⁽¹⁴⁾ .

Izan ere, bazekien Garatek Filologiarako interesgarriak ziren ikerleak bereizten. Fidel Fita goraipatzen du, adibidez ⁽¹⁵⁾ .

Egia da Garatek ez zuela euskaraz gauza askorik argitaratu. Baina aski segurua zebilen lehengo eta oraingo euskaran.

2.

Garateren liburuetan bi hauek iruditzen zaizkit hoberen: Guillermo de Humboldt. Estudio de sus trabajos sobre Vasconia (1933) eta La época de Pablo Astarloa y Juan Antonio Moguel (1936) .

Humboldt-zale aski goiz agertu zen Garate. Besteren itzulpenak (Unamuno eta Aranzadirenak, batez ere) aztertu eta berrikusi, bereak egin: oroit, batez ere, "Diario del viaje a España. Octubre de 1799 a Abril de 1800. Parte vasca" (1932) eta El viaje español de Guillermo de Humboldt (1799-1800) (1946), eta Alemaniako egonaldiez baliaturik eskuizkribuak argitaratu zituen. Itzulpenetan ezin ditugu ahantzi Humboldt-en hogeita hamartsu gutun, batzuk artean argitaratugabeak. Berebiziko ekarpena burutu du zinez Garatek alor honetan.

Humboldt-en garaikideak ziren Astarloa eta Mogel ikertzeko jaidura ere gaztetandik erakutsi zuen. Urkixok iradokirik ⁽¹⁶⁾ , liburua prestatu zuen eta gerraten argitaratu, 1936ko abenduan, Bilbon ⁽¹⁷⁾ .

Garateri zor zaizkio, bestalde, lan txikiagoak, baina hiru pertsonaia horien lanak ezagutzeko nahitaezkoak. Aipa dezagun, batez ere, bi argitalpen: Astarloaren Plan de lenguas zeritzana, Humboldt-ek zuen idatzaldi-laburpenean (jatorrizkoa galdu omen da) ⁽¹⁸⁾ , eta Mogelen "La historia y geografía de España ilustradas por el idioma vascuence" ( Euskera aldizkarian , 1935 eta 1937) ⁽¹⁹⁾ .

3.

Beste anitz fruitu eman ditu Garatek euskalaritzaren baratzean. Nola ez gogora, adibidez, Chahoren Voyage en Navarre ... izenekoaren itzulpena (1933) eta zuberotarrari buruzko artikulu eta oharrak, Baratziarten sorlekua argitzeko ahaleginak ⁽²⁰⁾ , eta Aizkibel, Erro eta Iparagirreren ⁽²¹⁾ lan eta bizitzaz idatzi dituenak? Eta nola ez gogora von Harff eta Vulcanius-ez haren artikulu politak, Gebarako juduen gainean, edota Mendibil arabarraren lekukotasun garratzaz, eskolako eraztuna zela eta?

Zerrenda agortu nahi gabe, aipa ditzagun beste hiru itzulpen: Schuchardt-en "Das Baskische und die Sprachwissenschaft" ( FLV-n 1980an) ⁽²²⁾ eta "Zur gegenwärtigen Lage der baskischen Studien. Einige Bemerkungen aus Anlass von Telesforo Aranzadi: Antropología y Etnología del País Vasco - Navarro " ( CEEN-n, halaber 1980an), eta Boudaren Land, Kultur, Sprache und Literatur der Basken, Martin Zubeldiarekin batera ( BIAEV-n, 1970ean)

4.

Beste auzi askotan sartu zen Garate bipilki, eta esan behar da arrazoi zuela gehienetan, hala nola Urtzi( a ) dela eta ⁽²³⁾ , Leloren kantuan inguruan ⁽²⁴⁾ , Altabizkarreko kantuaren gainean, edota viamontés = beamontés berdinketan ⁽²⁵⁾ , edo barri / berri hitzaz ziharduenean (= "noticia" ) ⁽²⁶⁾. Leku-izenetan haren garaian askok onartzen zituzten usteak maiz ez zitzaizkion Garateri erakargarriak gertatzen, hala nola Iturriotz > Trucíos proposamena ⁽²⁷⁾ .

Garatek izkutu asko argitzen lagundu gaitu. Horra, esaterako, Azkuek bere hiztegian (arrats sarreran) aipatzen duen atsotitza:

" Arrasgorri eguraldi, baldin egoera ezpalegi",

lekeitiarrak honela itzulia:

"A noche roja (sucede) buen tiempo, si no se dirigiera al sur".

Garatek itzulpen hau ematen du, nik uste dut zuzena:

"A noche roja, buen tiempo, de no haber tiempo solano".

Jakina, horrek esan nahi du hegoera dugula hitza ⁽²⁸⁾ .

Aldiz, ez zuen asmatu beste arazo batzuetan, adibidez aitoren seme azaltzean ⁽²⁹⁾ , kontu hori aski garbi zelarik (aitonen seme > aitoren seme, disimilazioz, cf. emanen > emaren ) .

5.

Liburu-kritikak eta bibliografia alorreko beste lanak ditugu Garateren esparru gogoenetarikoa. Aski da liburu honetan datorren bibliografia-zerrenda ikustea.

Eskuarki badaki Garatek idazlanen balioa pisatzen, hala nola Villasanteren Historia de la literatura vasca-z ari denean, edota Caroren Los vascos-ez. Zuzen dabil, nik uste, Francisque Michel-en Le Pays Basque liburu ezagunaz honako hau idazten duenean: "... quizá uno de los cuatro mejores libros que se han escrito sobre nosotros " ⁽³⁰⁾ .

Zoritxarrez, maiz ozpin gehiegi erakusten du, ad hominem argudioak ekarriz. Cf. "... el afán inspector de Caro Baroja " ⁽³¹⁾ . Batzuetan egiten ditu aipamenak, baina aipamen horiek ez dira osoak (titulua falta, edo orrialdea falta; ez gutxitan bigarrena bai, baina lehena ez...) ⁽³²⁾ .

Besteren hutsen bila zebilela Garate idatzi zuen Fagoagak: "El doctor Gárate ha sentido de todo tiempo una irresistible vocación por la busca y captura de gazapos" ⁽³³⁾ . Gure iritziz, ez zerabilen irriki horrek Garate. Irakurle porrokatu izatea eta euskal kulturaren hobekuntza-nahia zituen bultzagarri, ezer baino lehen.

Aurkibideen garrantziaz ongi jabeturik zegoen bergararra. Aipa ditzagun, batez ere , Vinsonen Essai-ko izen-aurkibidea ⁽³⁴⁾ , Oihenarten Notitia-koa (hemen geografia izenak) ⁽³⁵⁾ eta Guiard-en Historia de la noble villa de Bilbao-ren 1. liburukikoa (leku-izenak) ⁽³⁶⁾ . Gogoratu behar da Mitxelenaren literatura historiako izen-aurkibidea, liburu honen 2. argitaraldian ageri dena, eta Villasantereneko irudien aurkibidea (zuzenketa batekin) ⁽³⁷⁾ .

6.

Garrantzi handikoa dugu berebat hiztegi alorrean Garatek egindako lana, "Contribución al diccionario vasco" bere sailean, oroz gain. Sail hau, 1930ean RIEV-n hasia, zentzuz burutua da, huskeriak huskeria. Retana hiztegian sartu ziren hitz horiek ondoren, eta horregatik aipatzen da Garateren izena laguntzaileen artean. Eta bere laburrean, ez genuke haren "Un diccionario mágico vasco" interesgarria ahantzi behar ⁽³⁸⁾ .

7.

Toponimia bilketan eta, batez ere, azterketan jardun zuen Garatek 1925 ingurutik hil arte, eta asko dira alor honetako haren artikuluak, bai eta liburuxka bat ere. Azterketak, ordea , kontraesan handi bat nabarmentzen du Garaterengan: zientzia hain gogoko zuen gizona zergatik zihoan toponimian zientziak eskatzen zituen baldintzen ihesi? Hor dago, batez ere, izenen lehen silaba ezabatzearena. Puntu honetan, ezagunena haren proposamena da: Padurang o > Durango ⁽³⁹⁾ . Ikus haren, askoren artean, "Interpretación de la toponimia vasca. casos de aféresis y de síncopa", Eusko Jakintza 2, 1948 ⁽⁴⁰⁾ .

Hau harritzekoa da, ezen Garatek bazekien ona eta txarra bereizten. Koldo Mitxelenaren Apellidos vascos liburuaz garbi dio "magnífica obra" ⁽⁴¹⁾ , adibidez, eta

"Puedo decir que nunca se ha publicado sobre el mismo [i.e. los apellidos] una obra tan asequible o consultable con facilidad, tan sintética y a la par tan juiciosa, por ser carente de prejuicios personales [...] costará mucho que otro cualquiera le supere en sus cualidades" ⁽⁴²⁾ .

Baina bazuen halako joera, garai hartan oraindik oso zabaldua (Astarloagandik Cejadorrenganaino doan haria), euskal leku-izenez oinarri gabeko teoriak defendatzekoa.

Ikusgarria da Garate leku-izenak biltzen hasi zela, bai eta asko argitaratu ere. Baina bilketa lana utzi zuen aski goiz: "porque urgía más la interpretación que el acopio. Y parece que acerté " ⁽⁴³⁾ . Nik, zorigaiztoz, kontrako iritzia dut bi puntu horietan.

8.

Autobiografia puskak dira, hein batean, Garateren liburu eta artikuluak. Lehen pertsona ia etengabe ageri da. Eta elkarrizketen transkribapena dirudite maiz idazlanek. Gainera, ez zitzaion laket testuak berrikustea; areago, etenak nabari dira testuan, hiruzpalau lanalditan eginak balira bezala. Horregatik irakurtzen dugu, adibidez, honako hau: "Escrito lo que antecede veo en Dauzat el origen de la palabra putois , y leo que fue putidus , que denota pestilente " ⁽⁴⁴⁾ . Eta horregatik gauza bera edo bertsua lauzpabost lanetan.

Garate XX. mendeko euskaltzale eta herrizale handienetarikoa genuen, hezkuntzaren eta kulturaren lanaz gutxi bezala ohartua, mundura irekia, bai, baina gure haur eta gazteek jakin behar dutena aldarrikatzen zuena:

"¡No se podía seguir conociendo los nombres de los 4 Vedas indostanos e ignorando a Larramendi y Oihenart ! " ⁽⁴⁵⁾ .

Horregatik egin zuen lana gure erakunde eta elkarteetan, batez ere Eusko Ikaskuntzan ⁽⁴⁶⁾ .

Garate humanista gailena zen, historian eta geografian ezagupen sakonekoa, kulturarako jaidura nabarmenduna, irakurle porrokatua umetandik, liburu-jalea, oroimen bikainekoa, jakinmin neurrigabea. Mediku ikasi eta burujantzia, agian erabat desagertu ez zaigun askazi horretakoa. Lanbideak utzi zizkion tarteez ongi baliatu zen euskalaritza aberasteko.

Excitator Vasconiae deitu nuen Justo Garate, Gasteizen hitzaldi baten aurkezpenean, 1979an (Excitator Hispanie hura gogoratuz, Curtius-ek Unamunori zuzendua). Hala uste nuen eta honela uste dut gaur ere. Ezagutuak izan bitez haren fruitu oparoak, egilearen eskuzabaltasun berarekin.