1. Estudio de la Jaun Dauphin
cenaren eritassouneco
circonstancien errelacionea 2. Transcripción de la Jaun Dauphin cenaren
eritassouneco circonstancien errelacionea Bibliografía |
|
1. Estudio de la Jaun Dauphin
cenaren eritassouneco
circonstancien errelacionea
En el caso de la
lengua vasca, las primeras manifestaciones propiamente periodísticas
conocidas son casi un siglo más tardías que las
que se producen en castellano. Y ni siquiera se trata de un periódico,
sino que estamos hablando de una relación, la única
que conocemos en lengua vasca, titulada Jaun Dauphin cenaren
eritassuneco circonstancia berecien errelacionea, haren Coffesorac
arguitarat emana, una relación, como su nombre indica,
que salió de la imprenta de los Fauvet-Duhart, en la calle
Pont Majour de Bayona, en 1766, muy poco después de la
muerte del Delfín, padre del rey de Francia Louis XVI,
acaecida en París el 20 de diciembre de 1765.
Aunque no falta quien sitúa
a principios del siglo XVII la implantación de la imprenta
en Bayona, lo cierto es que los primeros libros vascos que se
conocen fueron impresos fuera del país, en Burdeos especialmente.
El primer libro conocido impreso en Bayona - que durante años
será el principal, por no decir único, foco editorial
del País Vasco continental - lo será en 1642, el
Tresora hirovr lengvaietaqva, francesa, espagnola, eta hasqvara,
y fue su impresor un tal Frances Bourdot, que no permaneció
mucho tiempo en tierra vasca. Existen otros impresores esporádicos
en el siglo XVII: Bernard Bose, Stephan Bertier. Fue su nieto
el primer Fauvet conocido. El hijo de este Paul Fauvet, Antoine,
se establece como impresor oficial de la villa en 1673 (Vinson,,
Julien. Essai d'une Bibliographie de la Langue Basque,
1891: xxix). Fue el primero de una saga de impresores.
Su nieto Jean Fauvet sustituyó
a su muerte a su padre Paul, hijo de Antoine. Jean Fauvet consiguió
el 1 de agosto de 1760 el cargo de impresor de la villa de Bayona,
y comenzó a firmar sus obras como Fauvet-Duhart o Duhart-Fauvet,
después de haberse casado ventajosamente con Marie Duhart,
hija del notario real de Hasparren. Tenía este impresor
inquietudes periodísticas, porque consta que en las navidades
de 1756 pidió a la villa poder editar un periódico
semanal con noticias sobre todo referentes al tráfico
marítimo que constituía el principal puntal de
la economía bayonesa. Surgió así el Journal
Maritime de Bayonne, el primer periódico vascofrancés
conocido, del que se conserva un ejemplar del 23 de abril de
1757 en la Biblioteca Municipal de Bayona (Vinson, 1891: xxxvj).
Y le cabe también el honor de haber editado el primer
impreso periodístico en lengua vasca, la Jaun Dauphin
cenaren eritassuneco errelacionea.
Como indica J. Vinson (1891:
220), lo más probable es que esta relación se base
en un original francés, actualmente perdido. Por tanto,
esta obrita, de apenas nueve páginas impresas en cuarto,
no es sino la traducción al euskara que el impresor de
Bayona ofreció a su público euskaldun. Un público
que, como es obvio, y a tenor de las obras literarias que se
publican en Labourt en ese siglo, está compuesto primordialmente,
aunque no exclusivamente, por eclesiásticos.
Eclesiástico era el confesor
del Delfín que redacta esta relación, un género,
no hace falta recordarlo, típicamente protoperiodístico,
que informa de un solo acontecimiento puntual y suficientemente
importante -lo que, en la ideología de la época,
equivalía a decir vinculado a la vida oficial, como es
el caso- en un pequeño relato estrictamente noticioso.
Estas relaciones no eran, naturalmente, un género nuevo
en el panorama informativo del siglo XVIII, porque preceden al
origen del periodismo y se conocen desde el siglo XV en la mayoría
de los países de Europa, y naturalmente en Francia (Weill,
Georges (1941). El diario. Historia y función de la
prensa periódica. México: Uteha., págs.
4-17). No obstante, continúan editándose, sobre
todo en un tiempo en que los periódicos en sentido estricto
se destinan a las clases ilustradas y tienen por tanto un contenido
elitista, pensando en un público menos elevado.
El modelo de lengua es, básicamente,
el labortano clásico de la escuela de Sara, que había
comenzado un siglo antes la obra de Pedro de Axular e iba a encontrar
su final años después con la de Joannes d'Etcheverry
de Sara. Se trata de una variedad de prestigio fuertemente enraizada
en la zona y aceptada como koiné, al menos para
manifestaciones literarias. Es indudable que el traductor de
la relación francesa original dominaba tanto el francés
como en euskera y el latín, y es más que probable
que fuese un eclesiástico, como el propio autor de la
relación. Desconocemos por completo quién pudo
ser ese traductor.
No existen grandes dudas ni vacilaciones
en el modelo de lengua utilizado. La traducción es precisa,
la construcción gramatical de la frase, que no rehúye
pero tampoco sigue al pie de la letra el original escrito en
una lengua latina, es vigorosa. No existen tampoco dudas ortográficas,
y ni siquiera se detectan excesivas erratas. El léxico
es inequívocamente labortano: formas como "ahuendatu"
o "ungui" lo demuestran, aunque algunas como "goan"
o "trikatu" son más particulares de una determinada
zona como Ainhoa o Saint-Pée (Azkue, 1905: 290, 352),
lo que podría indicar que el origen geográfico
del autor era éste. El influjo latino, sobre todo en la
terminología religiosa, es también patente, lo
que indica a las claras la familiaridad del traductor con este
tipo de lenguaje. Existen otra variantes latinas, como la repetida
"Frantia" por la más común "Francia"
o "Frantcia", o la voz "fidantia", e incluso
"gurutcefica" ("crucifixión").
El asunto de esta relación
es bien sencillo: un relato, una crónica de los últimos
días del Delfín, contados, con acopio de elementos
dramáticos y poco menos que hagiográficos, por
un testigo directo, su confesor: "Ene desseinua ez da, agueri
den beçala, Jaun Dauphinaren historioa iscribatcea (...).
Contentatuco naiz explicatceaz, manera simple eta lano batean,
haren azquen circonstantia bereciac (...)", indica al comienzo
de su narración el autor. Junto a la relación de
hechos se intercalan citas directas tanto del Delfín como
de los nobles y eclesiásticos que le rodean en sus horas
postreras (elemento que se incorporará en el periodismo
posterior, y que se utiliza habitualmente en nuestros días),
y no faltan las frases laudatorias.
Por tanto, ya tenemos, en la
segunda mitad del siglo XVIII, un público euskaldun -al
menos en el País Vasco continental, o, aún más
concretamente, en Bayona-, deseoso de noticias recientes -el
proceso es relativamente rápido para la época:
recordemos que el Delfín muere el 20 de diciembre de 1765,
y la relación en euskera se edita muy poco después,
en 1766, a partir de una previa en francés-, un público
no necesariamente elitista, sino más bien ligado al clero
llano, que luego jugará un papel decisivo en el nacimiento
del periodismo en euskera y en la génesis de una ideología
vasquista y conservadora ligada al antirrevolucioonarismo, que
identificaba en un solo concepto la fe, la lengua vasca y el
campesinado.
2. Transcripción de
la Jaun Dauphin cenaren eritassouneco
circonstancien errelacionea
JAUN DAUPHIN
CENAREN ERITASSUNECO
CIRCONSTANCIA BERECIEN
ERRELACIONEA,
Haren Coffesorac
arguitarat emana.
Bayonan.
FAUVET-DUHART, Imprimatçaillea baithan, Pont-Majour-co
Carrican, 1766. |
Ene desseinua ez da, agueri den
beçala, Jaun Dauphinaren historioa iscribatcea. Bici,
nationearentzat hain ederraren, eta erreligionea hambat ukhitcen
duenaren gaucen eçagut-arazteco arthat uzten-dut bertce
cembaitentzat. Contentatuco-naiz explicatceaz, manera simple
eta lano batean, haren azquen circonstantia bereciac. Bethi ere
ahuendatuco-dudan Printce harc ohoratu-içan-nau bere fidantiaz.
Haren azquen suspiren lekhuco caussitu-naiz. Haren familia errespetagarriaren
consolamenduarentzat, enea berarentzat, eta bereciqui publicoaren
edifficationearentzat, banoha aipatcerat nigarrez bustitcen-dudan
iscribu huntan neorrec ikhusteco çoriona içatu
dudan gaucen chehetassun exempluzcoa.
Errelatione huntan sarthu gabe,
içan bequit cilheguy erratea, erreligionearen ohoretan,
eta munduco çuhur direlaco batçuen ahalqueria handitan,
Jaun Dauphinaren eritassunean hambat distiatu-duten sentimendu
generos hec eman içan citçaion educatione guiriztinozco
baten fruitu dohaxu batçuec çïrela; vanitateaz
eta errespetu humanoaz gorago cen debotione solido batec çakhartzqueienac.
Educatione hura etcen behinere gueçurtatu haren baithan;
aitcitic, graciac, adinaren eredura, perfectionatuz eraman içan-çuen:
erragun oraiño, egun orozco liburu sainduen irakhurtceac,
orobat fede bici eta humil batec etçutela parte guti içan
berthute miragarri hartan. Etçuen egunic uzten iragaterat
Jesus gurutceficatuaren oinetan meditatu gabe Evangelioco eguiac
eta maximo sainduac. Bai, egun guciez, othoitçari ematen
cioen demboraren parte on bat, bere moldetzat hartu-içan-çuen
San Louis, bertce orduz, Frantian erreguinatu-içan-duen
Erregue handi hura: hari jarraiquitceco, arthosqui erraten çuen
Parisco breviarioaren officio handia. Hortacotz, khentcen ciotzcoten
munduco barraiadurari eta libertitione funx-gabecoei exercicio
saindu hari ematen ciotçon moment eta orenac. Etcen hargatic
gutiago applicatcen haren herruncari çaozcon eçagutcen
ardietsterat. Hari hurbiltceco dohaxutassuna çutenec ahal
daquite Printce bakharrac guerthatcen ohi direla hura beçain
arguituac.
Ikhusten-çuen Jaun Dauphinac
erreligionea, bere hedadura gucian. Haren alderat çuen
errespetuari partean eman daquioquenic, cer caussi? Min minean,
sentitcen-cituen erreligioneac gaixtaguinen partetic içaten-cituen
laido eta çauriac. Iduri ere du hari erreparatione edo
compexacione bat beçala eguin-nahi-cioela bere eguinbide
publico eta particularren bethetceco seiñalatcen-çuen
attentione eta kharmiragarriaz. Norda ez daquienic Eliçari
çakharqueien amodioa, eta hunen decisionen alderaco çuen
sumissione osso hura? Seguratua nola baitcen sacramenduac cirela
graciazco ithurburu abondant batçuc, eta saindutceco beçala,
halaber, saindutassunean irauteco eta aitcinatceco moienic ecin
faltatuzcoenac, Printce devot hunec eman-içan cioen bere
buruari erreguelatzat cofessatcea ilhabete guciez, orobat communiatcea
cofessorac digne çaucan gucian: hartarat dispossatcen-cen
contientiaren examina hertsi eta chehe batez, ceinaren çorroztassunari
ez baitcitçaioen deus ere escapatcen. Gaitz ahalda imaginatcea
nihorc egundaino ekharri ahalduqueiela artha guehiago eçagutcecotzat
bere bihotça eta guiriztinotassunaren eguiazco izpirituac
galdetcen-tuen eguinbide guciac. Hulaco caracteretaco Printce
batec baitezpada behar-çuen içan seme errespeztuscoena
[sic] eta sumetituena; espos samurren eta leihalena; aitaric
hoberena, anaiaric nahicarazcoena, eta finean, naussi justitiaz,
arraitassunaz, eta ontassunaz bethena.
Frantia ossoa ikharan çagoen
demboran Printce hain compli baten egunentzat, Jaun Dauphinac
entçuten du, batere cantitu gabe, bere estatuaren hirriscua.
Ordu-danic declaratcen-du; ez duela, Iaincoari esquer, biciaren
alderaco iaiduraric sentitcen; ez dela egundaino içan
lilluratua bere sortceac deitcen-çuen thronuaren distiaduraz,
ezdioelacotz, behinere behatu datchazcon eguinbide ikharagarrien
eta inguratcen duten perilen partetic baicen. Nahi-luqueiela
arima hobeago bat içan; bainan Iaunaren misericordia infinituetan
eçartcen-çuela bere fidantia gucia
Hacilaren hamabian, arraxeco
hameca orenen gainerat, içan-çuen estressa batec
haren biciarentzat beldur-araciric, aditcerat eman-nioen on çaitequela
biharamuneco prepara çadin azquen sacramenduaren errecibitcerat.
Ez dut (ihardetsi-içan çautan) deus hobeagoric
galdetcen. Ala, ordean ungui dembora guti guelditcen baitçait
horlaco actione handi baterat disposatcecotzat! Etçuen,
bizquitartean, içan behar administratua eguerditan baitcen,
eta cofessatua cen bezperan: galdeguin-çuen a propos cenez
errecibitcea annoncioa biatico sainduarequin batean, eta ea diocesaco
ritualac horla marcatcen-çuen. Comprenitu-çuenecotz
baçuqueiela satisfactione hori, desiratu-içan-çuen,
dembora berean, azquen sacramendua, beldurrez, cioelaric,
menturaz eman dieçatedan extremitatean eta eçagutça
osso batequin errecibitceco gai içanen ez naitequeienean.
Ordu berean, eman citçaion othoitzari kharric handienarequin
eta nahi-çuen entreteni neçan meditacionearen moldean,
azquen sacramenduen hartceco necessario ciren disposicionez,
eta arima bati ekhartcen diotçoten gracia particularrez.
Cer ikhusgarri Jaun Dauphinaren
administracionean! Erregue eta haren familia lekhuco desolacionean!
Gorthe gucia nigarretan! auhen, suspira, marrascac, alde gucietaric,
haren guelan! Eta hiltcen hari den Printcea datça bakharric
tranquil eta descanxu! Fermutasuna, bakhea, eztitasuna, debocioneric
biciena, hauc guciac seinale-dire haren bissaian. Huntarainocoan
çohan, haren izpirituco atzartasuna, non eçagut-araci-baitcioen
Jaun Aumonier handiari, orduco doloreac ematen-cioen trublearen
ariaz, guerthatu citçaioen huts bat, ceina baitcen olio
sainduaren gantçudura bat escas eguitea. Odoleco Printceac
eta gaineraco Jaun handiac erretiratu içan-ciren doloreari
beçala admirationeari bere buruac ossoqui utciac.
Ceremonia saindu horren ondoan,
Printceac nahi-içan çuen meça entçun
esquerren emateco. Ez nuen-uzte, erran-çautan,
azquen sacramenduen errecibitceac hambat consolamendu çakharqueiela.
Jaincoac moment huntan bozcario hain eztia senti-arazten-daut
non ez baitut, ene bician, deus ere holacoric frogatu. Ecin
asqui contempla neçaqueien Iaincoaren amodioaren alderat
aguertcen-çuen eçagutçazco gaindidura: halaric
ere, consideraturic, lau oren bethez, debocioneari iarria çagoela,
beraz nekhatua ahal-çaitequeiela, errepresentatu-içan-nioen
ordu çuela paussatceco. Haren errepusta içan-tcen:
Ez naiz batere fatigatua, Iaincoac sustengatu-içan
du ene izpiritua.
Erretiratu baino lehen exhortatu-içan-nuen
bere bihotça balxatceaz erressuma gucian eguiten hari
ciren othoitzequin batean, cerutic ardietsteco chedez, haren
arimaren salbamenduaz landan, guehien ukhitcen-guintuen gauça;
ihardetsi-çautan berehala bere aire maitagarriarequin:
Duda gabe, ene conserbationea erran nahi duçu.
Ah! Jauna, erran nioen, ikhussia da, eta nola daiteque bertcela!
Bakharra ahal çare ez daquiçuna cein maite eta
necessario çaitugun. Horren gainean, moment bat tricaturic
erran çautan Printceac: Permeti dieçadaçu
contenta nadin Jaincoari galdetceaz bakharric haren borondatea
compli-dadin ene baithan: continuatcen-çuela, ala
haren pentsamenduac guretaric ungui differentac baitire, eta
ekharri-cituen escripturaco haitz hauc: Cogitationes meae
non sunt cogitationes vestrae. Mututcen nauçu, erran
nioen, eta eguiaz, çure dispositionea den perfetena da,
beraz ez dut haren gutitcerat eguin nahi, ez daiquet ere. Halaric,
badirudi Erregueren familiaren damuaz eta nacione ossoaren botuez
ukhitua, Jaun Dauphinac uzte içatu-çuela gomendatu-nioena
eguin-ceçaquela. Ecenerran-çautan biharamunean:
Ez dieçadaçun guehiago galde othoitz eguin deçadan
ene conserbationearentzat, eçagutzen-dut gracia horren
escatceac arima idortcen dautala, eta debecatcen-nauela Iaincoaren
ganat altchatcetic salbamenduco gracia choilac galdetcen diotçadanean
frogatcen-dudan khar berarequin. Aguerida, erran nioen orduan,
çure burua Jaunaren escuetarat horrela ossoqui largatcea,
harc çure gainean dituen desseinuen arabera dela; etçaitut
beraz guehiago exhortatcen othoitz eguiterat çure conserbationearentzat.
Guri daucu Iaincoaren nahien adoratcea, çuretzat haren
misericordien eta guretzat haren justiciaren effetuen iduriquitcea.
Dembora hartan, Jaun Dauphinac
eguin-çuen bere testamenta, eguiteco temporalac erreguelatu
ondoan Jaincoaren gaucez baicic ez guehiago ocupatcecotan. Bacirurien
[sic] egunetic egunerat haren kharra debocioneco gaucetan doblatuz
cihoala. Cer pena eztçuen sentitu noiz-ere gaitz luce
bateco ahidurec eman-içan-baitçuten, bertce orduz
beçala, iracurtce ispiritualen eguitetic ahalez campoan.
Haren berthuteari bere berthuteaz ohore eguiten cioen Andre Dauphina
lagun harturic, erraten çuen han artean, officio divinoa.
Jainco handia! cer gatic hain guti baicic etçuen iraun
behar hain unione perfetac? Ala ukhigarria baitcen eta exempluzcoa!
Ez, egundaino samurtassunac eta erreligioneac, eztcituen iuntatu
bi arima hequienac elkharri baino hobequiago çaozconac.
Hargatic, axeguin handienarequin, mintçatcen-cen Jaun
Dauphin Printcesssa animoxu hunen ganic cituen zelo eta bihotz
beratasunaren marca continocoez. Noiz ere, libertate faltaz,
ikusterat guatetic guelditu baitcitçaioen Printcessa,
egorri-cioen, hainitz aldiz, Verdungo Aphispicua certan othe
cen berrien jaquiterat; eta bere azquen momentuetan, Jaincoari
eguin ciotçan gracia bereciez esquerren bihurtcean, eztçuen
ahantci espos berthutos, alde guciz, errespetagarri baten emateaz
eguin-cioena.
Printce hunec, egun guciez, bereganat
deitcen ninduen oren erdi batez salbamenduco eguien gainean mintça-nindaquiontçat:
guehien ukhitcen çuten gauçac, berriz erran-arazten
çauzquidan hequien sunsuan hobequiago sartceco chedez;
çiolaric; eguin ahalean ene baithan fincatcen-ditut
erraten-darozquidatçunac, guero hetaz, noizetic noizera,
orhoitceco eta ene meditacione laburren hequin gainean eguiteco.
Ikhusia da naicen estatuan ecin eguin deçaquedala meditacione
seguituric. Ez-naiz guehiago neorri gai iracurtceco eta egundaino
ecin eguin-naiz bertcei, ene aintcinean, iracur-arazterat.
Diocesaco rituelac galdetcen-duen
dembora iragan-ceneco, Jaun Dauphinac desiratu-çuen, bere
baitharic, bigarren aldicotz eman cioçoten Jaun Handia,
orduan hobequiago celaric arren. Jaun Aumonier handiac ekharri-cioen,
egun guciaz, haren apartimenduan erraten-cen meçatic iekhora.
Abendoaren hamabortcetic hama-seiraco
gaüa hainitz içan-cen tcharra. Printceac erakharri-ninduen
goiceco sei orenetan, eta nahi-içan-çuen iaquin
ene ganic cer cioten haren estatuaz. Ah! Jauna, ihardetsi nioen
bortchatua naiz çuri aithortcerat, miricuec etsitu beçala
dute çutaz; Jaincoaren misericordia infinituetan dugu
gure esperantça gucia; aguian erorico dela aldaren oinetan
ahuzpez nigarretan dagoen nacione guciaren othoitzetarat. Lagun
naçaçu, erraten-çautan, ungui preparatcen
errecibitcerat ene Creatçaillea eta ene Salbatçaillea,
bere amodio mugarri gabeac ene ganat dakharquena, ceiña
laster ikhusico baitut ene iuie soberanoa beçala: Errefleccione
hau, cioen, latz-garria da: halaric ere, ez du batere
gutitcen haren misericordian dudan fidantia bicia. Goiztiri
ossoa accione saindu hartarat preparatceco dembora bat içan
cen. Hameca orenez inguruan, Jaun Aumonier handiac eman-içan-çuen
meça Printcearen guelan, eta administratu-içan-cioen
biatico saindua, ceiña errecibitu-baitçuen debocione
handienarequin. Ordu-danic, arbuiatu içan-cituen erressuma
gucian, haren conservacionearentzat eguiten-ciren othiotzec sor-arazten
cituzten esperantça suerte guciac, eta etçuen-nahi
entçun mintçatcen bere eternitateaz baicic. Azte
azquenean, arraxeco bortz orenetan, Jaun Dauphinac erran-çautan
beharrirat, erregueren familia, orduan guelan aurkhitcen cenac,
ez aditceco guissa, nahi luqueiela erran niotçan hagoniaco
othoitçac; errepresentatu-içan-nioen etcela oraino
hartan, eta muga gabe assaldura cruellena ematea içanen-cela.
Ez dieçadaçula errefusa, cioen, gracia
hori: othoitz hec hain dire ederrac, debocionea inspiratcen derautet.
Hortic hartceco da jadanic, bere particularrean erran cituzqueiela.
Erori-nintcen beraz haren nahirat; ordean, condicionerequin bi
biac içanen guinela. Sei orenetan, erregueren familia
athera-içan-çen benediccionearen hartcerat; eta
berehala Printceac manatu-içan-cituen guelan guelditu-ciren
guciac ilkhitceaz, eta gu biac bakharric utzteaz. Othoitz hauc
eguin niotçan, ahalaz clarqui. Hulaco maneraz seguitcen
cituen non baitcidurien Jaincoa ganat goan nahizco hirrixaz ilkhitcen
beçala cela bere gorphutcetic, eta hagorandua çagoela
bere azquen orenaren minez. Etciren hain laster akhabatu othoitçac,
non Erregue bere familiarequin sarthu-içan baitcen. Errecibitu-içan-cituen
bere egundainoco humore alleguerarequin; eta nihori guti gogoratuco-citçaion
bere arima berac exhortaturic heldu cela gorphutzetic atheratzerat
ceruaren galtçarrerat hegaldatcecotçat.
Ortcegunean, eguerdirat, bacirudien
hagoniarat cihoala, hargatic erran-çuen nahi çuqueiela
oraiño entçun meça saindua, cioelaric, azquen
aldicotz içanen cela: bihotza sustatcen cioen [k]harrac
sustengatu-içan çuen haren izpirituco attencionea;
eta sacrificio[co] dembora gucian eztcituen beguiac apartatualdarearen
gainetic.
Gaitça goratuz cihoacon
huntarainocoan, non miricuec ez baitçuten uste arrax phala
ardiets ahal-ceçaquela. Printce hunec ikhussiric azquen
mugarat hurbiltcen hari cela, lehiatçent-cen khar eta
fede handienarequin içaterat sentimenduric bicienac, nahiz
salbatçaile adoragarri har gure salbatcecotzat obratu
içan-dituen misterio ecin erranezcoen gaiñean;
nahiz, finean, Jaincoa bere lorian ikhusteco çorionaren
gaiñean.
Iscrituraco hitz guehien bihotza
ukhitcen-ciotenac hainitz alditarainocoan berriz erranazten-ciotçon
exhortatçaileari. Galdetu-içan-nioen: ea bada Jaunaren
borondatea haren baithan compliçadin bethi desiratcen-çuenez
bakharric? Mobimendu saindu batequin, ihardetis çautan:
Cituzquelaric bere escuco milla bici eta milla ossassun, guciac
gogotic sacrifica lioçoquela Jaincoa ikhusteco, eta hartaz
goçatceco senti-çuen lehia kharxuari: ezdut,
continuatcen çuen, deusic egundaiño hanbat desiratu
nola haren eçagutcea bere içate gucian: non bait
ungui handia eta ungui miragarria behar da bere perfeccione gucien
hedaduran.
Egoten-bainintcen aphurbat ichilic,
deitcen-ninduen bereganat eta erraten: mintça çaquizquit
enen Jaincoaz, hortan consolamendu handibat causitcen-dut.
Hagoniaco oinhacen eta haren
ingurutan çaudecen auhen eta marrasquen erdian, Jaun Dauphinac
deusic etçuen galtcen bere animo eta tranquiltassunetic.
Hain cen ohitua gauça graciosen erraten non uzte içan-baitçuen
bere ganat erakharri behar-cituela guelaco lehenbicico aitoren-semeac,
eta heiei eracuzterat eman harentzat hartu-cituzten arthen alderaco
bere bihurcundea. Galdeguin cituen guero bere Jaun Menin (bere
seguidaco officiale batçuc): Hurbil-çaitezte,
Jaunac, erraten-cioten aire arraienarequin, hurbil-çaitezte
ikhus-çaitçadanentzat guciac. Esquerrac darozquitçuet
hartu-tutçuen penez eta guciz, ekharri-dautaçuen
amudioaz: eçagutçaz bethea naiz guciez: eman-dautçuet
batçutan khechatceco bidea, sobera iduriqui-araciz, barkhamendu
hartaz galdetcen-dautçuet. Segur-naiz barkhatcen-darotaçuela
bihotz onez: adioz, Jaunac, othoi bethi orhoit-çaitezte
nitaz. Handic ondoan, erremarcatu-içan-çuen
Prince Turenne edaterat ematenhari citçaiola: behatu-içan-cioen,
eta erran: Bada possible, Turenne Jauna, ez baidautçut
oraiño fixic erran! Gracia tcharra dut, ecen ukhitua naiz
çure arthaz; esquer hainitz darotçut. Herrech
da comprenitcea hulaco hitz samurren aditçaillec etciotela
ihardesten baicic hau auhen eta nigarrez.
Jaun Dauphinac bortcha eguiñen
cioen bere samurtassunari ikhustecotzat bere ume Printceac eta
heiei mintçatcecotzat azquen aldicotz; ordean ahalac escaturic,
contentatu-içan-cen erakhartceaz hequien Jaun Gobernadorea.
Jaun Vauguyon, erran cioen, cargatcen-çaitut
ene haurrei errateaz desiratcen-diotedala dohaxutassun eta benediccione
suerte guciac: hitz hautan arthiqui-çuen has gorapen
min bat, eta erran-çautan: Ah! ecin segui-deçaquet,
akhabaçaçu, Jauna, eta erratçu, ene icenean,
convenitu garenac. Orduan, hassi-nintcen hula mintçatcen:
Jaun Dauphinac gucien gainetic gomendatcen-diote Printce gaztei
Jaincoaren beldurra eta erreligionearen amodioa; gomendatcen-diote
guehiago probechatceaz ematen-dioçuten educacione onaz;
içateaz Erregueren alderat sumissioneric eta errespetucturic
handiena; beguiratceaz, bere bici gucian, Madama Dauphinarentçat
halaco ama errespectagarri bai çor diotzcoten obedientia,
eta fidantia. Vauguyon Duque Jaunac Printcearen escua hartu eta
mussu eman cioen bustitcen-çuelaric bere nigarrez, eta
erretiratu-içantcen bere dolorearen gaindidura nekhez
jassaten-çuela.
Jaun Dauphinac erran-içan-cioen
Berdungo Jaun Aphezpicuari, ceiña ohoratcen-baitçuen
bere adisquidetassunaz: Othoizten-çaitut praticatceaz
çure caritatea hiltcen-hari-den baten fagoretan: naçaçu
exhorta ene Coffessoraren solegitcecotzat: Jaun hunec akhabatu-içan
çuenean, eriac erran-cioen: Jaun Aphezpicua, ungui
mintço-çare, ala ukhigarria eta sarkhorra baitçare!
Hartu-cioen guero escua, eta çapatcearequin bere bihotçaren
gainean, oraiño, erran cioen: ez bide nauçu-utcico.
Haren bulharrac cargatcen hasi-ciren:
ecin eguin ceçaquen thuric; halaric, axeguinequin hartcen-cituen
ematen-citçaizcon edariac, çaquielaric eztcirela-baliatuco
baicic haren oinhacen guehiago luçaraztecotçat.
Demboratic demborara, folxua mirarazten-cioten miricuei, galdez
çaucotelaric descanxuric handienean haren azquen momentua
hulbiltcen [sic] cenez. Nahi cinduque, Jauna, galdeguin-içan-nioen,
Jaincoac labur baletça çure oinhaceac. Ez, ez,
ihardexi-çuen berehala, haren borondatea nahi-dut bakharric.
Ez naiz behar unhatu sofritceaz gure salbatçailea gatic,
berac hanbat sofritu duenaz gueroz guretzat. Sentitcen-tut dolore
batçuc bulharretan; baiñan ez da hori deithu behar
soffritcea. Cer exxemplu Printce horren baithan! Eritassun
luce baten iraupen gucian ez-çaio itçultcen errencuraric
ttipiena; cerdiot! Ez du ere ematen khechamenduaren ez eta humorearen
gambiamenduzco seinaleric arinean! Bethi ezti! bethi arri [?]!
bethi leheneco bera! sollasean, osassunic handienean içan
balitz beçala, bethi orobat alleguera.
Aditcerat ematen-cioten alde
guciez erressuma ossoa othoitz general eta particular eguiten
hari-cela haren sendatcea galdetceco ceruari, hanquizqui ukhitua-cela
eracuzten-çuen, erraten çautalaric egun batez:
Frogatcentut othoitz heien effetuac, ecen Jaincoac gracia
ungui bereciac eguiten-dautzquit, et ene beldur gucia da ez naicela
hetaz asqui probetchatcen. Nola gauça bera erraten-baitcioten
bere azquen momentotan, ikhusi-içantcen biltcen cituela
guelditcen-citzazcon indar ondarrac; eta erraten mobimendu saindu
batequin altchaturic escuac eta beguiac cerurat; Ah! ene bihotz
guciez othoitzten-dut Jaincoa erressuma hau bethi sustenga-deçan
eta eztal bere gracia eta benediccione abondantenez. Maiz
erreberritcen-cioen Jaincoari bere biciaren sacrificioa, offriten
cioelaric nacione guciarentzat, eta bere gainqui Erregueren eta
haren familia ohora-garriarentzat; promes-eman-içan-çuen,
baldin asqui dohaxu bacen, mundu huntaric lekhora, ceruan sartceco,
othoitz eguinen çuela gu gucientzat, eta bereciqui guehien
maite-içan-cituenentzat.
Horrela cihoan, baratche baratche,
akhabatcerat erreligioneco sentimendu garbi eta bicienen erdian
bici bat hain baliossa eta hain exempluzcoa. Ikhusten-çuten,
Jondoni Pauloc dioena, barneco guiçona borthitzten eta
handitcen bere perfeccione betherat hel-çadin arterainocoan,
campoco guiçon flacatuz, ez deustatcerat cihoan arabera.
Guristino handi hunec guehien gogoan çarabillana cen Jaincoac
ossoqui puriffica-ceçan soffricarien bidez, hartaz goçatceco
çorionaren içatecotat heriotcetic lekhora. Hargatic
ciotçan esquerrac osso conserbatcen cioen eçagutçaz,
hartaz balia-çadintzat hagoniaco memento guciez: haren
behatceac landatuac-çauden gurutceficaren gaiñean,
maiz berac hartcen-çuen, eta eramaten ezpainetarat errequeritcen-çuelaric
othoi haren azquen hatsa errecibi-ceçan.
Gau erdi mugaxuan, de Luinez
daritçan Jaun Cardinaleac eman cion benediccionea, eta
heriotce articuluco perdunantçac. Jaun Dauphinac perdunantça
horiec khartxuqui desiratu-cituen. Erran-cioen Jaun Cardinaleari:
Guertha-çaitequela gaü hartan berean egor cioçon
norbait iratçartcerat. Ihardetsi cioen Jaun Cardinaleac
etcela haren aldetic apartatuco. Eçagutça handibat
çuen Printceac Eliçaco buruçagui hunen eta
Jaun Aumonier handiaren aldeticaco artha guciez, ceiñec
garaitu içan baitçuten bere dolorearen min gucia
exhortaric ukhigarrienac hari eguitecotzat. Printze hunec consolamendu
handi bati beçala behatu-cioen oraiño Parisco Jaun
Archapezpicua bere eritassunean, aldi differentez, ikhusteari,
eta errecibitceari haren benediccionea çeiña errequerimendurequin
galdeguin-içan-baitçuen. Sei orenetaco inguruan,
Jaun Dauphinac galdu-içan-çuen hitça, eta
eztçuen mobimenduric ezpainetan baicen. Erabiltcen-cituen
niri compreniarazteco aditcen ninduela. Oren erdi hartan, eçaguçaren
seinaleric eztçuen-eman. Hiru garren aldicotzat, nigar
eta auhenpean, erran-içan ciren hagoniaco othoitçac;
diot hirur garren aldicotz, ecen bezperan eguerditan Jaun Aumonier
handiac erran-içan-cituen guelaco gucien aitcinean Jaun
Duphinac ihardetsten-çuelaric han ciren guciequin; tricaraci
ere cituen moment bat ondoan attencione guehiagorequin segui-cetçantçat.
Printce hau ceinaren bicia merecimenduz
eta obra onez bethea baitcen, eztiqui lokhartu cen Jaincoa baithan
ortcilarearequin, abendoaren 20ean 1765ean goiceco cortci orenen
ingurutan, uzten diozcolaric Frantia guciari berthutezco exempluric
handienac, eta dembora berean, erregretaric justuenac.
Bibliografía
Vinson, Julien (1891). Essai d'une Bibliographie de la Langue
Basque. Paris.
Weill, Georges (1941). El diario. Historia y función
de la prensa periódica. México: Uteha. |
Javier Díaz
Noci, profesor titular de la UPV/EHU |