Gaur egun txalaparta izenarekin ezagutzen dugun soinutresna-ohitura honek baditu Euskal Herrian antzeko itsura eta joera hartzen dituzten beste aldaerak. Ikus dezagun orain eta hemen, denak batera azken garaietan izan diren txalapartaren hiru bertsio nagusiak.

TXALAPARTA-TOBERA-KIRIKOKETA

Bere itxura eta funtzioa ikusiz, oso zaharra dela pentsatzera garamatza; honela izango da, baina ez dugu antzinako berririk ohitura honen gain.
Aita Donostia, Manuel Lekuona eta J.M. Barandiaran izan dira, nagusiki, hiru izenekin (eta hiru modu desberdinetan) agertzen zaigun soinutresna eta ohitura hauen antzinako aztarnak eta historiari buruz, berri ematen dizkigutenak. Datu gutxi badira ere, horiei esker jakin dugu garai bateko txalapartaz dakiguna.
Baina dakigun gehiena, ezagutu ditugun txalapartari zaharrengandik guk zuzenean jasotakoa da.
Aipatutako ikertzaile horiek idatzitakoetan, ez da garbi ikusten ez geografikoki ez sozialki, zenbateraino zabaldua zegoen eta esan dezakeguna zera da: gure mendearen hirurogeigarren hamarkada bitartean, kultura mailan, bazterturik egon dela eta ez zitzaiola eman beste soinutresnei eman zitzaien garrantzia.
Ikus dezagun dokumentazio zahar eta zuzenean jasotako ikerketan txalapartari buruz bildu ahal izan duguna.

Non erabili izan da?

Gipuzkoako Donostia-Urumealdea, Lasarte, Usurbil, Hernani, Ereñotzu, Urnieta, Altza-Intxaurrondo, Astigarraga, Ergobia, Andoain, Oiartzun, Orio, Bidania, Elduaien, Alkiza, Nafarroako Lesaka eta Bidasoa-Baztanaldea izan dira garai batean ohitura hau ezagutu duten lekuak. Azkeneko garaietan jasan duen atzerakada kontuan harturik, suposa dezakegu lehenago beste zenbait tokitan ere ezagutuko zutela.
Beti baserritar inguru edo giroan agertzen da eta bere bizimoduarekin erlazionaturik.

Hirurogeigarren hamarkadan, bikote gutxi geratzen ziren eta hauek halako eskualdeetan: Donostia-Urumea inguruan: Lasarte, Hernani, Astigarraga, Ergobia, Altza,...(txalaparta), Oiartzun, Lesaka (tobera) eta Bidasoa-Baztanaldean (kirikoketa).
Toki guzti horietan ikasi dugu txalapartaz dakiguna, baina denen artean, Lasarteko Sasoeta baserriko Migel eta Pello Zuaznabar eta Astigarragako Erbetegi-Etxeberri baserriko Asentsio eta Ramon Goikoetxea anaiak izan dira gure berriemaile eta irakasle nagusiak.

Noiz eta zertarako erabili izan da?

Bi ekintza sozial mota desberdinetan agertzen da: Auzolanetako eginbeharrekin eta ezkontza ospakizunarekin lotua, hori bai, beti festa giroan.
Donostia-Urumealdean sagardoa egiteko auzolanaren inguruan ezagutu dute bertakoek bizirik ohitura hau. Sagarra jotzearen ondotik, lanean aritutakoek afaria eginez, festa bat ospatzen zuten. Batzutan afari dotorea izaten zen, bestetan ez hainbeste. Ramon Goikoetxeak dioenez:"batzutan makailoa, bestetan sardin zaharra", baina festa beti egiten zen. Falta ez zena sagardoa zen, sagardoa edo zizarra (sagardo egin berria).
Afaldu ondoren jendea piska bat berotzen zen, kargatu ere bai, eta orduan, han bertan montatzen zuten txalaparta. Normalean atarian, kanpoan, eta berehala txalaparta jotzen hasten ziren. Orduan hasten zen festaren zati berri bat, ordurarte etxean zeuden afalkideekin eta hortik aurrera txalaparta entzun ondoren inguruko baserrietatik etortzen zen jendearekin, gazteak gehienbat.
Esaten dute txalaparta 5 kilometroko erradio batean entzuten zela eta horren barnean bizi zirenetako asko inguratzen zirela festa horretara.
Ramon Goikoetxeak dioenez:"Tolaretik sagarra jotzerakoan txalaparta jotzeko aukeratzen genuen ohola bustia egoten zen, hezea, eta teilatuan jartzen genuen lehortzeko, hots hobea eman zezan. Bide batez jendeak ikusi eta jakin han aurki festa izango zela. Jendea erne egoten zen, Erbetegi-Etxeberrin noiz antolatuko zuten festa hori jakitearren".
"Han egoten ginen, saltoka, oihuka, sagardoa edaten eta txalaparta jo eta entzuten eguna zabaldu arte". Ikusten denez, garai batean ere gaupasak egiten ziren eta ez nolanahikoak, sasoi horretan gauak luze eta gogorrak izaten dira eta. Hango festa giroa ulertzeko hona hemen R. Goikoetxeak kontatzen duen beste bitxikeria: "Gure aitona atzeraka okertuta, oholaren azpitik pasatzen zen anaia ta biok jotzen genuen bitartean".
Migel Zuaznabarrek ere sagardoaren inguruko festa hauei buruz kontatzen ziguna berdintsua zen eta txalaparta inguruko giroa ulertzeko beste gertakizun bat kontatzen zuen. Behin, "kinto" afaria egin omen zuten Lasarteko jatetxe batean eta afaria bukatutakoan txalaparta jotzea okurritu zitzaien, baina han ez zeuzkaten txalaparta osatzeko behar zituzten gauzak. Zer egin zuten? Donostia-Bilboko trenbideko "Paso nivel"ean zegoen kaseta desmontatu eta material horrekin txalaparta osatu eta segidan jo eta ke ihardun omen zuten jotzen.

Joaldiaren inguruan:

Txalapartarekin batera beste osagai batzuk erabiltzen dira. Lasarten esate baterako, joaldi guztien aurretik adarrak jotzen zituzten.

Nafarroan ere, sagardoa egitearen inguruan berdintsu egiten zuten. Han jaso zuen orain dela urte asko Aita Donostiak "Kirikoketa" izenarekin ezagutzen den joera (oraindik zenbait herritan, zaharrek gogoratzen dutena). Han ezagutu da jotzearekin batera lelo bat kantatzea.
Kolpe bakoitzeko silaba bat sarturik honela dio lelo horrek:

Alakiketa alakiketa
Alakiketa kiketa kiketa
Sagarra jo dela sagarra jo dela
Sagarra jo dela jo dela jo dela.

Joaldi honek garbi adierazten du baduela mezu baten kutsua. Mezu bikoitza behar bada: alde batetik, sagarra jotzearen lana bukatu dela eta bestetik festarako deia.

Karobietako inguruan ere askotan agertzen dira halako ekintza edo ospakizunak. Karea egiteko elkartzen ziren eta gauez, karobien inguruan suak pizturik, "karobi eztaya" izeneko festa ospatzen zen. Hau, afaria, bertsolariak, irrintziak eta musikaz osatzen zen eta txalaparta jotzen zuten.

Ezkontza inguruan eta modu desberdinetan, toki askotan erabili izan da. Batzuetan ezkontza egunean, bestetan aurretik egiten den "pregoi egunean".
Gazte kuadrila, gehienetan palanka bizkarrean harturik, andregaiaren etxera inguratzen dira. Han, atari aurrean palanka lurrean sartzen dute, askotan zinta eta lorez apaindurik eta jotzeko garaian, lurretik atera, alderik alde bi muturretatik zintzilikaturik jotzen dute.

Ezkontzetako joaldietan, joaldiekin tartekatuz, koplak kantatzen dira. Hauek hiru motatakoak izaten dira: zaharrak, egun horretarako jarriak eta bapatean egindakoak. Horretarako trebea den norbait aukeratzen da eta tarteka kuadrilak halako leloa kantatzen du:

San Martin de la Moja
Moja de San Martin.
Toberak jo ditzagun
Ordu onarekin;
Ordu onarekin ta
Birjin Amarekin.

Txalaparta toki batetik bestera mezuak bidaltzeko tresna izan delako ustea ere oso zabaldurik dago eta jaso dugun informazio guztien artean, hau da halako kutsua duen kasu bakarra, horrelakorik ez baitugu beste inon topatu eta ezagutu ditugun txalapartari zaharrek ez dute sekulan, beraien joaldietan inongo mezurik eman. Mezuak ia jotzen zituzten galderari honela erantzuten zion R. Goikoetxeak:"Soinujoleak nola jotzen dute Andre Madalen, ba, guk berdin, txalaparta jotzen genuen".
Honekin ez dugu esan nahi sekulan ez zela erabiliko funtzio horretarako eta ez zirela egongo kodigo desberdinak (kanpaien kasuan bezala) abisuak pasatzeko. Alakiketa kasutik aparte, guk ezagutu ditugun txalapartariek, jendea entretenitzeko eta soinutresna gisa, festa giroan musika eta beti bapatekotasun puntu horrekin joku erritmikoak egiteko erabili dute bakarrik.

Txalapartak badu beste berezitasunik. Idatzitakoetan eta zuzenean guk ezagutu ditugun kasu guztietan, gauez jo izan dela azaltzen da. Sagardoaren inguruko festak, karobi eztaiak eta ezkontza inguruko ospakizunetan. Salbuespen bakarrak azkeneko urteetan, bere ingurutik kanpo eta erakustaldi gisa txalapartari zaharrek emandako joaldiak.
Hau sakonki aztertu beharko da, ez baitzaigu iruditzen kasualidadez ematen denik, mundu zabalean ezagutzen ditugun txalaparta antzeko ohituretan gauza bera gertatzen da eta.

Txalapartarekin musika egiteko joerak

Bi izaten dira joleak. Bien artean osatzen dute musika. Tokian tokiko jole bakoitzak izen desberdina hartzen du:

ttakuna herrena
tukutuna urguna
bia pikatzailea / bata

Izen hauek adierazten duten bezala, jole bakoitzak bere funtzioa du. Batek orden-oreka jartzen du eta besteak lagunak jarritakoa hausten, desordenu-desoreka sortuz. Horrela, joaldian zehar erritmoa egin eta deseginez, gero eta azkarrago orden-oreka hautsiezinezko batera iritxi arte.

Gaurko egoera

Gaur egun, txalapartaren egoera asko aldatu da. Txalapartarien kopurua handitu egin da eta zabalkunde geografikoari buruz, zera esan dezakegu, Euskal Herriko eskualde guztietan antolatzen direla era bateko edo besteko ikastaroak eta eskolak. Eskola horietatik txalapartari ugari ateratzen dira eta non eta noiz nahi entzuten da hauek emandako joaldiak.
Txalapartaren funtzioak, musikalki eta sozialki asko zabaldu dira ere. Mota eta estilo ezberdinetako musika taldeetan agertzen da beste soinutresnekin batera. Sortzaileek soinutresna honekin kontatzen dute kasu askotan beraien lan berrietan. Ekintza edo ospakizun politiko, familiko eta festakoetan maiz ikus eta entzuten dugu tresna honen hotsa.
Joera aldetik asko aberastu egin da. Txalapartari berriek azken urteetan egindako lan sakonen bidez, joaldi gero eta konplexuago ematen dute.
Materiala aldetik lehen toki batzuetan zura eta besteetan burnia erabiltzen bazen, orain, bi horiek gehi beste batzuk (harriak, beirak, ....) nahasturik edo bakarka erabiltzen dira.
Gero eta txalaparta talde iraunkor gehiago daude, lana sakonki egiten dutelarik.
Guzti honengatik eta zalantzarik gabe, esan dezakegu txalapartari, iragana eta oraina dituen bezala, geroa ere osasuntsua ikusten diogula.

Soinu edizio digitala: Elena Moreno Zaldibar