Txistu-danbolina Euskal Herriko eskualde gehienetan erabiltzen
den tresna bikote berezia da. Batetik txistua, esku bakar batez -ezkerrez eskuarki- jotzen den flauta. Mokoduna, irekia eta hodiarenaz gainera, hiru zulo besterik ez duena. Hala ere, bi oktaba oso ematera iristen da tarteko kromatismo guztiez, baita azpitik bosteko nota sail grabea ere. Hau lortzen da armonikoen erabilpen sistematikoaz eta behatzen joku xehetuaren bitartez, zuloak hainbatetan gradualki hersten edo zabaltzen.

Bestetik, danbolina danbor txiki eta itxia da, atzekaldeko larruan bordoi bakarra izaten duena. Ezkerreko besotik eskegitzen da eta eskuineko eskuaz jotzen ziri izena ematen zaion makila fin bakarrez. Tresna bikote tankera hau ia mundu osoan eta bereziki Europan, tankera eta itxura desberdin askotan ezagutzen den Tambourin edo Flûte-tambourin delakoaren euskal aldaera da.

Bizkaiko eta Gipuzkoako folklorean erabat errotua dago tresna bikote hau eta dantza eta ohitura tradizionaletan nagusia da. Baita Arabako, Nafarroako eta Lapurdiko eskualde batzuetan ere. Nafarroako eta Lapurdiko beste hainbat ingurutan eta Zuberoa osoan honen kideak diren txirula-ttunttun bikotea erabiltzen da (familia bereko flauta txikiagoa eta erritmoan laguntzeko usatzen den salterio luze-estua).

..........................................................

Tresna hauen jatorriaz ez da berri zehatz ziurrik. Batzuen ustez historiaurreko haitzuloetan eta Asiako antzinako hilobietan agertu diren flautak hauen aintzindariak ziren. Baina ez dago hori baieztatzerik. Datu hau, ordea, segurua da: XIII. mende arte, ez dago Europan danbolinaren (izen honetaz tresna bikotea deitzen ohi da) arrasto historikorik. Garai horretan, aldiz, elizetako erretauletan edo grabatuetan, margoetan, liburuen marrazkietan... nonahi agertzen da gure musikarien irudia. Eta hortik datorren ondorioa ere garbia da: urte horietan halako leherketa gertatu omen zela danbolinaren arrakastan. Orduantxe iritsi zelako eta berehala zabaldu edo,lehenagotik bazegoen, gaur egun jakinezinak gertatzen zaizkigun beste arrazoiengatik. Nonbait XIV. mendean izan zuen sasoinik diztiratsuena. Baina Errenazimenduaren garaian oraindik ere sendo dabil eta XVI. eta XVII. mendeetan argitara emandako Organologia liburu gehienetan bere aipamena egiten da, batzuetan xehetasun handiz gainera. Barroko garaiko musika kultoan oso egokiera bakanetan agertzen da, ordea, eta, antza, herri giroan eutsi bazion ere, musikarientzat flauta eztiak irabazi zion erronka. Horregatik eskualde batzuetan ezik, XVIII. menderako beherakada nabarmena izan zuen.

Garai horretan, Frantziako Ilustrazioak ekarritako ideien eraginez Proventzako danbolinari aupada handia eman zitzaion. Batetik nekazal inguruko modak gisa bukolikoko musikak eta tresnak beste talde instrumentaleetan sartzera bultzatu zuen (Tambourin izeneko eredu musikala sortuz). Eta bestetik herri olgetak ilustratuen ikuspegitik antolatu nahiak tresna beraien eta jotzaileen homologazio antzeko batera eraman zuen. Jotzaileei musika ikasarazi zitzaien, tresnak besteekin batera jo ahal izateko egokitu eta beren errepertorioa garaiko moduetara ekarri.

Bide beretik eta urte beretsuetan, Euskal Herrian ere izan zen Ilustrazioak antzekoa egin zuen. Sociedad Vascongada de Amigos del País sortu zutenek, Peñaflorida Konteak, Ignazio Manuel Altunak eta beste askok harreman estuak izan zituzten Frantziako Entziklopedistekin eta beraien eraginez sortu zen gaur egun euskal txistu-danbolintzat ematen dugun tresna parea.

Euskal Ilustratu hauek burututako lanak askotxo izan ziren, beti beren ustez herri olgeta egokiaren alde ari zirelarik. Tresnak eraberritu zituzten, beren zerbitzuan zituzten musikarien laguntzaz: tamaina, zuloen kokapena, e.a. Horrela lortu zuten hots garbiagoa (edo garaiko kultoen belarrientzat domestikatuagoa) eta beste tresnekin batera jo ahal izatea. Tresna hauen alorrean armonia egin ahal izateko silbote izenekoa ere sortu zuten, txistua baino handiagoa, danbolinik gabe eta bi eskuez jo behar dena, bigarren edo hirugarren bozak egokiro egin asmoz. Eta horren ondorioz Txistulari Taldea edo Banda (Bi txistu, silbotea eta atabalaria) antolatu zen. Soinu zaharrak eta Errenazimendu garaitik zetozen dantzak baztertuz, errepertorioa berritu zuten, aurreko tradizioan zeuden ohiturazko doinuetan oinarriturik, baina garaiko modu eta gustuetara egokituz. Horrela, XIX. mendetik ezagutu ditugun danbolin musikaren jeneroak sortu zituzten: Alkate soinuak, Idiarenak, Kontrapas-Minuetoak,...

XIX. mendearen erditik aurrera krisis garaiak izan ziren euskal danbolinarentzat. Piskana, mendea aurrera zihoan neurrian, ideolojia tradizionalarekin identifikatuz joan zen eta geroxeago abertzaletasunarekin (bide honetatik ere zabaldu ziren txistu eta txistulari izenak mende amaieran). Eta identifikazio horrek alderdi askotan onerako eragina izan bazuen ere (bizirik mantentzea nagusiena), besteetan bide txarretik eraman zituen gure tresnak (konnotazio politikoen zama, tankera bakarreko musikan mugatu,...). Adibide gisako bakarra jartzeagatik, hauxe aipatuko dut: Santa Cruz apaiz gerrilleroak, bere agintepean jartzen zituen herrietan, danbolin dantza askea besterik ez zuen onartzen. Bizitza errealeko olgetan gero eta eginkizun eskasagoa izaten hasi zen, batez ere berriki baina tupustean herriratutako eskusoinuak arlo hori irabazten ziolako. Eta folklorearen eta tradizioaren inguruan erdi fosilizatuta geratzeko arriskua ikusten zitzaion.

Hala ere, azken urteetan, bereziki Euskal Herriko Txistularien Elkartea sortu zenetik (Arrate, 1928. Hiru hilabetero musika eta literatura biltzen dituen aldizkaria ematen du argitara: Txistulari), berpizte lanari ekin zitzaion eta, 1936-39ko gerrak erakarri zuen etena gainditu ondoren, alderdi askotako lanak egin dira tresna honen alde: afinazioa eta egitura hobetu, teknika eta pedagogia landu, ikasketen onarpen ofiziala lortu, konposizioa ugaldu (agian gailurra Tomás Aragüés-ek egindako Txistu eta Orkesta Sinfonikorako Kontzertua izango da), tankera guztietako kontzertuak (Kamara, Herri Kontzertuak,...) eskaini, diskografia bideratu, ikerkuntza folklorikoa sakondu,...

Gaur egun euskal ttunttuneroak asko dira Euskal Herrian eta horien artean maila eta tankera guztietakoak daude. Txistulari aldizkariaren 172. zenbakian ikus daitekeenez (bertan jasotzen baitira 1997.eko irailan Iruinean burututako ttunttuneroen ihardunaldi batzuen txostenak), mundu osoko beste danbolinteroen harridura eta inbiria pizten dute.

Argazkia: Arantza Cuesta Ezeiza

Soinu edizio digitala: Elena Moreno Zaldibar

Euskal Txistu-danbolinaren ikuspegi orokor eta zabalagoa nahi duenak Txistua eta Txistulariak izeneko liburura jo dezake (Jose Luis Antsorena Miranda, KUTXA Fundazioa. Donostia, 1996).