PASTORALA: HERRI OSOARENTZAT GERTAKARI NAGUSI BAT DA
Pastorala euskal kulturaren garrantzi handiko adierazbideetariko bat
da. Alabaina, gure hizkuntzak nabarmen atzera egiten jarraitzen du, batik
bat haurren eta gazteen artean. Euskara galtzerat utziko bagenu, sekulako
galera izango litzateke, euskal nortasunaren euskarri nagusia eta euskaldunen
arteko lehendabiziko lokarria desagertuko bailitzateke.
Pastoralak premiazko garrantzia dauka euskararen sustapen eta hizkuntzarentzako,
zeren eta ikusgarri honek biltzen baititu euskal kulturaren hainbat osagai,
hala nola, kantuak, bertsetak, dantzak. Gainerat, azken urteotako pastoralek
sorkuntza eta eraberritze lan haundi bat eragin dute, bai abestien aldetik
nola ere taulada joko eta dantzetan. Gure herri antzerki honek, gizalagun
eta belaunaldi guztiak bateratzen ditu: adinduak, gazteak, zein haurrak;
gizonak nola emazteak. Haurrei dagokienez bereziki, pastoralak liluratzen
dituela nabari da, kultur adierazpen bizi eta eragingarri bat baita, ohituraz
eta berrikuntzaz josia.
Herri oso baten elkarlana da ere pastorala. Herriko semeak obraren kasuan,
esaterako, 80 aktore inguru igoko dira oholtzara eta laguntzaileak, berriz,
bi bider gehiago izango dira. Azpimarratu behar denez, herritar horiek guztiak
euren nahikundez ari dira eta ez ordainsari baten truke.
Pastorala da ere nork bere aldetik lan bat egiterat behartzen duen kultur
ekitaldi bat. Konpromezu handi bat eskatzen du eta agerraldi egunean, 3000
ikusle inguru dira begirari, hauen artean asko direla pastoraletako aktore
ohiak. Erran daiteke ere, pastorala baten arrakastak aktore bakoitzaren
zein arizale guztien eta azken finean herri osoaren lana duela ordaintzen
eta herri honen ospea lau haizetara zabaltzen duela.
Pastoralak ekonomia eraginik ere badauka baina atal honen neurtzea nahiko
zaila da eta ez zegokigu guri hau egitea. Gizarte alorreko eraginaz, ordea,
hitz egin daiteke. Izan ere, pastoralak ondorio argiak dakartza herriaren
bat egitean, elkarlana bultzatzean, harremanak sendotzean belaunaldien arteko
loturak hartzean. Benetan, pastorala gizarte lokarrien eragile da eta giza-harremanen
berreragile eta zatiketen ezabatzaile. Astean behin eta berriro egiten diren
ikusgarri saioak, antolaketa bilerak, lanaren osteko otorduak, hainbat aukera
dira elkarrekin biltzeko, une gozagarriak bizitzeko, jai egiteko, hots,
ororen buru, herri baten giza-loturak hazteko eta sendotzeko.
Herriko semeak PASTORALAZ BI HITZ
Barkoxek bere historia aberatsean hartu du pastoral honen gaia. Ezen,
18 eta 19. mendeetan bizi izan ziren Barkoxeko hiru semeren bizitza aipatuta
izango.
Garai haietan, Barkoxek 2000 biztanle inguru bazuzkan. Zuberoan zeuden hiru
Errege hirietatik bat zen eta herrialdeko herri handienen artean sailkatzen
zen. Horretaz ohartzeko, nahikoa da jakitea Barkoxen, garai haietan, abadia
laiko bat (Apatea) bazela, baita sentoralzaleentzako atsedentoki edo ospitale
bat. Barkoxeko merkatua ere oso famatua zen eta herrian baziren dendari
eta ofiziale ugari.
Gure pastoralak aipagai izango ditu Barkoxeko hiru seme, hauetatik bakoitzaren
bizitzak eta ekintzek garrantzi asko izan baitute, gaur egun 800 bizilagun
inguru dituen gure herriaren omena zabaldu egin dadin:
-Beñat Mardo: Agosti Xaho idazlearen iritzian, "koblakarien
(bertsularien) artean handienetatik eta dohaindinetatik bat" zen. Izan
ere, omenak dioenez, sekulako bertsu emale ona zen, ezin errezago ari zen
sail horretan. Tamalez, bere bertsuak ez zaizkigu gureranino iritsi, inon
ez baita geratu idatzizko aztarnarik.
-Pierra Topet Etxahun: Nork ez du Etxahun-Barkoxeren entzuterik izan? Bere
bizitza gogor eta iskanbilatsuko gora beherak eta garai haietako herritarren
bizimoldeak zein jokaerak kontatu dizkigu horrenbeste bertsu zorrotzetan.
Euskal kulturaren hazleetatik handienen artean egongo da betirako.
-Léon Uthurburu: 19. mendean bizi izan zen barkoxtar honen ospea
gure herritik kanpo da hazi. Gaztetikan joan zen Barkoxetik, mundu zabala
ezagutzeko asmoz. Hego Ameriketan eta bereziki Ekuadorrean kokatu zen azken
batez. Hogeitamar bat urteren buru berriz jin zen sorterrira, aberats handi.
Haatik, bere ondasunak (hainbat errota, floreana uhartea) herriko txiroen
artean banatu zituen.
Beraz, Herriko semeak pastoralak hiru barkoxtar ospetsu hauek goraipatu
nahi izan ditu: Barkoxeren omena lau haizetara zabaldu baitute.
BARCUS ET LA CULTURE
BARCUS ET LA PASTORALE
Curieusement, c´est à Barcus que va naître le véritable
Pastorale du 20ème siècle. Dans un premier temps, elle prend
ses sujets dans l´histoire des événements récents.
Ainsi, en 1929, est jouée à Barcus la Pastorale "Guillauyme
II" écrite et mise en scène par un Barcusien, Pierre
Apheceix. Puis c´est également à Barcus qu´est
jouée en 1953 "Etxahun Koblakari" écrite par Pierre
Bordaçarre, ce spectacle relatant la vie de ce poète du 19ème
siècle né à Barcus. Il n´y a pas de batailles
mais les chansons du poète, que le public connaît si bien,
ponctuent le drame et sont reprises par tous. Cette Pastorale a connu un
tel succès qu´elle a été rejouée en 1962,
centenaire de la mort du poète, en 1974, en 1986, bicentenaire de
sa naissance.
Avec ses 11 pastorales jouées au 20ème siècle, Barcus
est le village de Soule qui vient au deuxième rang pour le nombre
de pastorales représentées.
Ces représentations s´inscrivent dans une certaine dimension
culturelle; ainsi en 1954, sont créés une Pastorale, une mascarade
et un charivari.
Barcus peut s´enorgueillir d´une longue tradition culturelle
dont l´association Etxahun représente l´héritage
toujours vivace.
L´ASSOCIATION ETXAHUN PORTEUSE DU PROJET
C´est en 1962 qu´apparaissent les premières difficultés
financières pour la réalisation d´une Pastorale. C´est
alors qu´est créée l´asociation Etxahun. Par la
suite, cette association a été un centre actif de formation
de danseurs souletins.
- S´y est greffé un groupe de chant, du même nom, qui
a enregistré un disque en 1974.
- En 1979 une mascarade a été jouée, contrairement
à la tradition, en juillet et août.
- En 1986, Pastorale "Etxahun koblakari".
- En 1991, mascarade des enfants de l´école de danse.
- En 1993, spectacle théâtral dansé et chanté
au Théâtre de Bayonne.
- En 1995, mascarade.
- En 1997-1998: projet de Pastorale.
Oú l´on voit que Barcus participe, avec ses 10 mascarades
et ses 11 pastorales jouées au 20ème siècle, au maintien
et à la transmission de toutes ces formes culturelles...Le projet
actuel s´inscrit bien dans la logique de la vie du village.
RESUME DE LA PASTORALE "HERRIKO SEMEAK"
Barcus a puisé dans sa propre histoire le sujet de la Pastorale,
qui sera jouée l´été 1998. Elle couvre la période
du 18 et du 19ème siécles.
A cette époque, 2000 habitants vivaient dans notre village, ce qui
faisait de Barcus l´un des trois bourgs royaux de Soule puis l´une
des communes les plus importantes de son secteur. En témoignent les
lieux publics que l´on trouvait alors: une abbaye laïque (Aphatea),
un hôpital pour les pèlerins, une cour de justice, un marché
renommé et un commerce très florissant.
Trois personnages ont contribué à la grandeur, la légende
et la réputation de ce bourg qui ne compte plus aujourd´hui
que 800 âmes.
-Beñat Mardo: "le plus ancien et talentueux des bertsulari (poète
improvisateur) du Pays basque" comme le décrit Agosti Xaho.
Cet homme fut un improvisateur hors pair, d´une fécondité
et d´une facilité d´expression extraordinaires. Ses oeuvres
sont malheureusement perdues parce qu´elles n´ont pas été
confiées qu´à la mémoire auditive de ses auditeurs.
-Pierra Topet Etxahun: ses chants satiriques, romantiques ou racontant sa
vie tumultueuse en ont fait le koblakari le plus réputé du
19ème siècle et de nos jours. Son oeuvre poètique restera
à jamais un des joyaux de la culture basque.
- Léon Uthurburu: certainement le plus brillant des Barcusiens du
19ème siècle. Parti à l´aventure dans sa jeunesse,
il revint, après trente années de travail acharné,
á la tête d´une fortune considérable (moulins
, île Floreana,...) qu´il légua à sa mort au profit
des pauvres du village.
La Pastorale "Herriko semeak" s´articule autour de ces
trois personnages qui ont, chacun à leur façon, marqué
de leur empreinte la vie de notre village.
AUTEUR ET METTEUR EN SCENE
Auteur: Patrick Quéheille, né à Barcus, âgé
de 33 ans, il est employé municipal á Barcus. Il a depuis
de nombreuses années des responsabilités au sein de l´association
Etxahun et de l´assiciation Aintzindariak. Danseur lui-même,
il a transmis son savoir à plusieurs équipes de jeunes du
village. Il a participé à deux mascarades dont celle de 1995
oú il a le rôle de Jaun (monsieur) et dont il a écrit
plusierus couplets. Il a, à ce jour, créé deux spectacles
dont une mascarade pour enfants.
Meteur en scène: Fabien Léchardoy, né à Barcus,
âgé de 45 ans. Il est artisan boucher installé à
Barcus. Il suit l´association Etxahun depuis ses débuts et,
jusqu´à ce jour, il n´a cessé de travailler et
de s´activer pour transmettre la culture sous toutes ses formes .
Ainsi, il a participé au groupe de chant Etxahun; danseur de talent,
il a été présent en tant qu´acteur ou responsable
dans toutes mascarades, pastorales ou spectacles donnés à
Barcus depuis 1970. Il se lance aujourd´hui dans une nouvelle aventure,
être le guide (errejent) de la Pastorale créée par Patrick
Quéheille.
C´est donc dans une réelle collaboration, fondée sur
une expérience commune, qu´ils travailleront à la réalisation
de ce spectacle.
LA PASTORALE EST UN EVENEMENT MAJEUR POUR TOUT UN VILLAGE
Importance culturelle
La Pastorale est écrite en basque. Notre langue est en recul, surtout
chez les jeunes. Si le basque venait à disparaître, ce serait
une perte pour tous car disparaîtrait avec elle un moyen de communication
et l´essentiel de notre identité. La Pastorale participe, par
la transmission de formes culturelles diverses que sont le chant, la poésie
et la mémorisation des versets, au maintien de notre culture et de
sa langue, l´euskara.
Cette forme théâtrale est également une découverte
pour les jeunes de notre village; elle les enchantera parce qu´elle
est une manifestation artistique, collective et dynamique.
C´est un expression collective: la Pastorale "Herriko semeak"
nécessite la participation de 80 acteurs et du double de participants
pour le bon déroulement de la journée. Il faut rappeler que
le bénévolat est de règle pour tous ces collaborateurs.
C´est une expression individuelle qui exige le dépassement
de soi. Un individu devient, pour deux représentations, acteur soumis
au jugement de près de 3000 spectateurs, anciens pastoraliers pour
certains d´entre eux. Il s´agit bien d´un défi
culturel lancé par l´ensemble d´un village.
Importance économique
Il nous est difficile d´évaluer l´impact économique
de la Pastorale et il n´est pas de notre ressort de le faire.
Importance sociale
Parce qu´elle mobilise tout un village pendant toute une année,
au-delà des divergences habituelles, la Pastorale constitue un véritable
ciment social. Elle permet de tisser des rélations par delà
les barrières de l´âge et les différences sociales.
Les répétitions, les réunions d´organisation,
les soupers impromptus ou non sont autant de rencontres, de discussions
et de fêtes, autant d´occasions de resserrer le tissu social
du village.
BARKOXE ETA EUSKAL KULTURA
BARKOXE ETA PASTORALA
Hasieratik, azpimarratzekoa da Barkoxen dela sortuko gaur ezagutzen ditugun
pastorala garaikideetako lehena, hots gure herriak bizitu duen historia
hurbilean bere garaiak hartzen dituen pastorala mota. Hala, 1929. urtean,
Barkoxek Guillaume II pastorala antzeztu zuen. Obra hau Pierra Apheceix
barkoxtarrak idatzia zen eta bera izan zen ere errejenta.
Berantago, 1953. urtean, Pierra Bordaçarre "Etxahun-Irurik"
idatzitako Etxahun Koblakari pastorala eman zen gure herrian, lehen aldikotz.
Ez azkenengoz, ordea, pastoral hau antzeztu baitzen berriro, 1962an, Pierra
Topet "Etxahun-Barkoxe" hil zeneko mendeurrenean, 1974ean eta
1986an , Barkoxeko koblakari ospetsuaren jaiotzaren 200. urteurrenean. Pastorala
honetan ez da gudukarik antzezten baina 19. mendean bizi izan zen Barkoxeko
olerkariaren bizitzako gorabeherak nahikoak ziren. Etxahun-Barkoxek asmatu
zituen bertsu eta kantuak eman ziren pastoral horretan eta ikustera etorritako
milaka pastoralzaleek aktoreekin batera abesten zituzten. Horrelako uneetan
da ageri herria eta herritarrei zein lotuta den Zuberoako pastorala.
Barkoxek eta pastoralak badute zerikusi nabarmenik, gure herriak 11 pastoral
aurkeztu baititu 20. mendean eta, horrela, gehienik eman duten Zuberoako
bigarren herria da. Baina, Barkoxe ez da mugatu pastoraletan eta emaitza
aberatsa ekarri dio euskal kulturari. Zenbait urtez gertatu da ere, kultur
adierzapen bat baino sortea Barkoxen; hala, 1954ean, eman baitziren maskaradak,
pastorala bat eta asto laster bat (hau da, gaur egun desagertua den ikusgarri
zorrotz bat, abesti eta antzerki-jokoz moldatua zena). Beraz, Barkoxek aspaldiko
ohitura dauka euskal kulturaren zerbitzuan eta, gaur egun, Etxahun elkarteak
derama lekukoa.
ETXAHUN ELKARTEAK BEREGAIN HARTU DU PASTORALA BERRIAREN XEDEA
1962. urtean ohartu ginen Barkoxen, zeinen garesti bilakatu zen pastorala
baten sortzea eta gauzatzea. Kezka honi aurre egiteko sortu zen Etxahun
elkartea. Eraiki eta berehalaxe, haatik, Zuberoako dantza- jauzien haur
eta gazteei irakasteari ekin zion elkarteak. Gerorago, berriz, izen bera
hartu zuen kantari talde bat eratu zen eta honek disko bat plazaratu zuen
1974. urtean. Orduz gero ere, Etxahun elkarteak hainbat eskuhartze izan
ditu euskal kulturaren hazkuntzan:
-1979an, maskaradak eman ziren baina, nolabait ohiturarekin kanpo, zeren
eta uztailan eta agorrilan eman baitziren eta ez ihauteri denboran.
-1984an ere maskaradak eman ziren baina, aldi honetan, ihauteri denboran.
-1986an, Etxahun Koblakari pastorala eratu zen.
-1991an, dantza eskolako umeen maskarada egin zen
-1993an, dantzatutako eta abestutako antzerki ikuskizuna Baionako Antzokian.
-1995an, maskarada
-1997-1998an, pastoral proiektua
PASTORALAREN IDAZLEA ETA ERREJENTA
Pastoralaren idazlea:Patrick Quéheille: Barkoxeko semea, 33 urte.
Udal-langilea. Aspalditik eskuhartze handia dauka Barkoxeko Etxahun kultur
elkartean eta Zuberoako dantzari taldeak elkartzen dituen Aintzindariak
elkartean. Bera ere dantzaria da eta herriko hainbat gazte eskolatu ditu.
Bi maskaradetan parte hartu du eta 1995koan, esaterako, Jaunaren papera
egin zuen. Hain zuzen, berak idatzi zituen jelkaldientzako zenbait bertsu.
Bestalde, Patrick Quéheillek bi ikusgarri moldatu ditu, hauetatik
bat aurrentzako maskaradak direla.
Errejentea: Fabien Léchardoy, Barkoxeko semea, 45 urte. Herrian
bertan harakin lana egiten du. Hasieratik Etxahun kultur elkarteko kide
da eta hartan etengabe lan egiten du euskal kultur adierazpen mota asko
bultzatzeko. Hala, Etxahun abesti taldearen kantari egon da eta dantzari
fina izan da. Barkoxen emandako maskarada, pastorala eta beste ikusgarrietan
parte hartu du beti, 1970 urtetik honaraino. Gaur egun, apustu berri bati
ekiten dio, Patrick Quéheillek idatzitako Herriko semeak pastoralako
errejent kargua hartuta. |
Manuel
de Ynchausti (1900-1961)